Năm 1828, ông Nguyễn Công Trứ, một vị quan tài ba, vị thi sĩ nổi tiếng được triều đình Huế phái ra Bắc với chức danh “Dinh Điền Sứ” khai phá những vùng đất mới. Ông là người đã lập ra huyện Tiền Hải (Thái Bình) và huyện Kim Sơn (Ninh Bình). Hai huyện này hiện nay là 02 huyện trù phú, nhộn nhịp xứng với tên gọi “biển bạc”, “núi vàng”.

Quần thể nhà thờ Phát Diệm xây dựng tại vùng đất Kim Sơn do Linh mục Phêrô Trần Lục, còn gọi là cụ Sáu, (1825-1899) chủ trì xây dựng. Cụ Sáu là Linh mục chính xứ Phát Diệm từ năm 1965. Trong 34 năm là chính xứ Phát Diệm, cụ Sáu đã lo giáo dục nhân bản cũng như đời sống đạo đức cho giáo dân. Cụ Sáu có một cái nhìn rất rộng khi cho xây dựng quần thể nhà thờ Phát Diệm.

Điểm đặt biệt của quần thể nhà thờ đá Phát Diệm là lối kiến trúc phương Đông khác biệt và độc đáo nhất. Từ ngôi nhà thờ lớn cho đến từng ngôi nhà thờ nhỏ bao quanh, trong từng nét kiến trúc đều mang ý nghĩa sâu xa, đẹp trong từng đường nét kiến trúc, ý nghĩa trong từng hoa văn trang trí.

Cấu trúc nhà thờ đá Phát Diệm Ninh Bình gồm: ao hồ, tượng đài, phương đình (tháp chuông), nhà thờ lớn, nhà nguyện Kinh Thánh Rôcô, các hang đá nhân tạo,… Nhà thờ đá Phát Diệm được xây dựng với muôn vàn khó khăn. Những nguyên liệu vận chuyển từ các vùng Thanh Hóa, Nghệ An,… xa hàng trăm cây số để về Phát Diệm xây dựng. Trong điều kiện phương tiện làm việc thô sơ, hàng nghìn tấn đá. Hàng trăm cột gỗ lim có cây dài tới 12m, đường kính 2,4m nặng trên 07 tấn được chuyển về đây để xây nên công trình này.

Điểm nổi bật của trong kiến trúc của nhà thờ đá Phát Diệm là sự kết hợp hài hòa giữa kiến trúc phương Đông và phương Tây. Tất các các hạng mục được bố trí theo một mặt bằng tổng thể hình chữ Vương. Không gian đóng mở theo phong cách tạo cảnh phương Đông rõ nét: trước là hồ nước, sau là núi. Theo quan niệm người Á Đông “Tiền có thủy, hậu có sơn” với mong muốn mọi việc diễn ra tốt đẹp, an lành cho cuộc sống.

Quần thể nhà thờ Phát Diệm gồm nhà thờ lớn và 05 nhà thờ nhỏ. Nhà thờ Phát Diệm được xây dựng hoàn toàn bằng vật liệu đá và gỗ lim. Gỗ được lấy từ nhiều địa phương như Nghệ An, Thanh Hoá, Sơn Tây… còn đá được đưa về từ núi Thiện Dưỡng cách Phát Diệm 30 km. Đá quý hơn lấy ở núi Nhồi gần tỉnh lỵ Thanh Hóa, cách 60 km. Có những cây gỗ nặng tới 07 tấn, những phiến đá nặng đến 20 tấn đã được vận chuyển bằng phương tiện thô sơ hồi cuối thế kỷ XIX. Nhà thờ đá Phát Diệm còn có nhiều chi tiết được chạm trổ rất tinh xảo. Quanh công trình được bài trí vô số hình tượng thân thuộc. Được lấy từ các làng quê Việt Nam như: tùng, cúc, trúc, mai hay hoa sen…

Phương đình (tháp chuông); ao hồ và 03 hang đá nhân tạo. Toàn bộ phần mộc, nội thất nhà thờ và các bức vách hai bên được làm bằng gỗ lim thân lớn. Lợp mái là ngói mũi hài, loại ngói truyền thống ở các đình chùa. Nhà thờ dài 15,3 m, rộng 8,5m, cao 6m, hầu hết nền, cột, xà, tường, chấn song, tháp hay bàn thờ đều bằng đá, do đó người Phát Diệm quen gọi là nhà thờ Đá.

Bước qua cây cầu ngói cổ, du khách sẽ thấy bóng dáng của pho tượng Chúa Giê-su màu trắng trên hòn đảo nhỏ trong hồ nước rộng 1ha. Phía sau là tòa phương đình, một công trình kiến trúc đồ sộ bằng đá cao 25m, rộng 17m, dài 24m gồm ba tầng được xây dựng bằng đá phiến, lớn nhất là tầng dưới cùng được xây bằng đá xanh. Tiếp theo là nhà thờ lớn, đây là nhà thờ chính, có bốn mái với 06 hàng cột gỗ lim khổng lồ. Cung thánh đường là một khối đá dài 3m, rộng 0,9m, cao 0,8m, nặng 20 tấn. Mặt tiền nhà thờ là hình ảnh cách điệu của hoa sen, đào, cúc, cuốn thư, nậm riệu rất tinh xảo. Hai phía bên nhà thờ có bốn nhà thờ nhỏ được kiến trúc theo một phong cách riêng.

Điểm nhấn quy mô nhất ở quần thể tôn giáo này là phương đình. Phương đình có nghĩa là nhà vuông, hình dáng như cái đình làng rộng lớn mà trống trải. Chiều ngang 21m, cao 25m, gồm 03 tầng. Tầng dưới lớn nhất, xây hoàn toàn bằng đá xanh vuông vắn. Chia thành ba lòng, trong mỗi lòng có một sập đá. Sập đá ở lòng giữa to nhất, là một khối dài 4,2 m, rộng 3,2 m, dày 0,3 m.

Nghệ thuật xây dựng phương đình rất đáng khâm phục, với kỹ nghệ thủ công những người thợ địa phương đã ghép những phiến đá nặng hàng nghìn cân, mức độ chính xác rất cao. Các vòm cửa bằng đá được lắp ghép đến trình độ tinh xảo. Giữa phương đình đặt một sập làm bằng đá nguyên khối, phía ngoài và bên trong là những bức phù điêu được khắc chạm trên đá hình ảnh chúa Giê-su và các vị thánh rất đẹp với những đường nét thanh thoát.

Tầng thứ hai của phương đình treo một trống lớn. Tầng ba treo một quả chuông cao 1,4m, đường kính 1,1m, nặng gần 2.000 kg, quả chuông lớn ở phương đình được đúc vào năm 1890. Đặc biệt mái của phương đình không cao vút như những ngôi thánh đường khác mà cong thấp, cổ kính như mái chùa Việt Nam.

Nói đến nhà thờ Phát Diệm không thể không nói đến nhà thờ đá, còn được gọi là nhà thờ dâng kính trái tim Đức Mẹ. Công trình được cụ Sáu cho xây đầu tiên trong cụm di tích này. Gọi là nhà thờ đá vì tất cả mọi thừ ở nhà thờ này đều làm bằng đá, từ nền, tường, cột, chấn song cửa… Nhà thờ dài 15,3 m, rộng 8,5m, cao 6m, hầu hết nền, cột, xà, tường, chấn song, tháp hay bàn thờ đều bằng đá. Phía trong được chạm nhiều bức phù điêu đẹp, đặc biệt là bức chạm tứ quý: tùng, mai, cúc, trúc, tượng trưng cho thời tiết và vẻ đẹp riêng của bốn mùa trong năm. Đường nét khắc họa những con vật như sư tử, phượng sống động đến lạ thường.

Ở phía Bắc khu nhà thờ có 03 hang đá nhân tạo được làm bằng những khối đá lớn nhỏ khác nhau giữ nguyên dáng vẻ tự nhiên. Trong đó, hang Lộ Đức là đẹp nhất.

Nằm ở vị trí trung tâm là khu nhà thờ lớn, được xây cất chỉ trong 3 tháng cuối năm 1891. Nhưng công việc chuẩn bị vật liệu và trị chân móng đã kéo dài cả 10 năm trước đó.

Nhà thờ Phát Diệm độc đáo ở chỗ mặc dù là công trình Công giáo, nhưng được mô phỏng theo những nét kiến trúc đình chùa truyền thống của Việt Nam với vô số mái cong hình mũi thuyền.

Lễ hội Giáng sinh là lễ lớn của Công giáo, bởi vậy, đây là dịp sinh hoạt văn hóa cộng đồng lớn tại giáo dân giáo phận Phát Diệm. Đêm Noel, nhà thờ được trang hoàng lung linh với ánh đèn màu rực rỡ với hệ thống hang đá, cây thông, đèn phát quang tạo nên một không gian độc đáo và tráng lệ khác thường. Lễ Giáng sinh được tổ chức tôn nghiêm, linh thiêng tạo nên điểm thu hút cho giáo dân và du khách khi đến nơi đây trong đêm.

Trải qua hơn 100 năm tồn tại với những tác động từ thiên tai, chiến tranh nhưng quần thể nhà thờ Phát Diệm vẫn vững chãi và gìn giữ được nguyên trạng cho đến ngày nay. Quần thể kiến trúc nhà thờ đá Kim Sơn đã được xếp hạng di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia vào năm 1988. Tỉnh Ninh Bình và các cơ quan liên quan đang hoàn thiện hồ sơ đề nghị Unesco công nhận nhà thờ Phát Diệm là di sản văn hóa thế giới.

Có thể thấy sự tinh tế trong lối kiến trúc nhà thờ phương Tây được giao thoa và kết hợp hài hòa với kiến trúc truyền thống phương Đông tại nên một sự cuốn hút đặc biệt cho công trình. Ngày nay, nhà thờ đá Phát Diệm vẫn luôn giữ vai trò quan trọng trong đời sống tinh thần của người Công giáo Phát Diệm và là biểu tượng của người Công giáo cả nước; là điểm tham quan hấp dẫn du khách trong nước và quốc tế khi đến với Ninh Bình.

Nguyễn Lê