Hình tượng Chằn trong các ngôi chùa Phật giáo Nam tông Khmer ở Nam Bộ

THÔNG BÁO

Quyết định ban hành danh mục thành phần hồ sơ, kết quả giải quyết thủ tục hành chính cần phải số hóa đối với các thủ tục hành chính thuộc thẩm quyền giải quyết của Bộ
Quyết định Điều chỉnh, bổ sung danh mục thủ tục hành chính lĩnh vực tín ngưỡng, tôn giáo thuộc phạm vi quản lý nhà nước của Bộ Nội vụ đủ điều kiện thực hiện dịch vụ công trực tuyến toàn trình
Ban hành Quyết định số 491/QĐ-BNV về việc công bố thủ tục hành chính trong lĩnh vực tín ngưỡng, tôn giáo thuộc phạm vi chức năng quản lý nhà nước của Bộ Nội vụ
Nghị định Quy định về định danh và xác thực điện tử
Thông báo kết luận của Ban Thường trực Hội đồng Trị sự Giáo hội Phật giáo Việt Nam về việc xử lý kỷ luật Thượng tọa Thích Chân Quang, trụ trì Thiền tôn Phật Quang, xã Tân Hải, thị xã Phú Mỹ, tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu

TIN BÀI ĐỌC NHIỀU

Trang chủ Cơ sở tôn giáo, tín ngưỡng

Ngày đăng: 15/01/2025

Nguồn gốc hình tượng Chằn trong văn hóa người Khmer

Hình tượng Chằn (Yeak hay Yak) trong văn hóa người Khmer được thể hiện dưới dạng một người khổng lồ với khuôn mặt rất dữ tợn: mắt lồi, mày xếch, miệng rộng, mũi to, hai răng nanh dài nhọn; thân mặc giáp trụ, đầu đội mũ nhọn, tay cầm gậy, hai chân hơi khuỳnh ra. Có thể gọi hình tượng Chằn là nghệ thuật tôn giáo. Edmund Leach nói: “Hình tượng có chủ đích để cho con người có thể cảm nhận. Hình tượng được tạo ra vì đám đông những người ngưỡng mộ, và nó sẽ được họ cảm nhận một cách hết sức bình thường. Người nghệ sĩ sơ khai làm việc vì đám người chiêm ngưỡng hợp lại từ các thành viên trong cộng đồng của ông ta, cùng thấm nhuần một truyền thống hoang đường huyễn hoặc như chính ông ta và quen thuộc với cùng một môi trường của yếu tố vật chất và hoạt động nghi lễ. Vì thế, người nghệ sĩ sơ khai có thể truyền đạt một cách vắn tắt các biểu tượng có cùng chung ý nghĩa căn bản và chung mức độ mơ hồ đối với người nghệ sĩ cũng như với những người chiêm ngưỡng”.

Về nguồn gốc của Chằn trong nền văn hóa Khmer, đến nay gần như không còn ghi chép nào do những biến cố lịch sử như chiến tranh, loạn lạc,... Tuy nhiên, kết hợp giữa chứng cứ khảo cổ học, công trình điêu khắc, các bức phù điêu tại đền Angkor với những văn bản còn sót lại như truyền thuyết, thần thoại... có thể nói, đây là tàn dư của sức lan tỏa mạnh mẽ văn hóa Ấn Độ mà chủ đạo là Bà La Môn giáo. Đến khi Phật giáo trở nên phổ biến trong đời sống người Khmer thì Bà La Môn giáo trở thành tàn dư, Chằn vì thế có sự biến đổi về ý nghĩa, trở thành một hình tượng bảo vệ ngôi chùa.

Từ nguyên Yeak hay Yak có thể bắt nguồn từ những yêu quỷ trong nền văn hóa Ấn Độ. Về tính chất chung, Chằn được xem là hình tượng của một nhân vật xấu xa, độc ác. Tuy nhiên, trong hệ thống Chằn cũng tồn tại xung đột nội tâm, từ đó xuất hiện những nhân vật Chằn hiền lành, tốt bụng.

Nhìn chung, quan niệm về Chằn khá phổ biến trong suy nghĩ của người Khmer là dạng quỷ độc ác và xấu xa. Suy nghĩ này có lẽ bắt nguồn từ Reamker, một dị bản của sử thi Ramayana ở Ấn Độ. Sự ảnh hưởng này khiến hình tượng Chằn trở nên đa dạng trên các lĩnh vực văn hóa xã hội của người Khmer.

Hình tượng Chằn trong nghệ thuật điêu khắc chùa Khmer ở Nam Bộ

Nghệ thuật điêu khắc của người Khmer ở Nam Bộ thể hiện trọn vẹn nhất, hoàn thiện nhất ở các ngôi chùa, đặc biệt trong chính điện. Ngôi chùa là nơi sinh hoạt tôn giáo của người Khmer trong khu vực. Trong ngôi chùa, chúng ta có thể tìm thấy tâm hồn của người Khmer. Đó là nơi bảo tồn tinh hoa văn hóa của tộc người này. Tìm hiểu biểu tượng văn hóa truyền thống người Khmer, không nơi nào có thể đầy đủ và sinh động hơn là những ngôi chùa Khmer. Hiện nay, ở Nam Bộ có khoảng trên 400 ngôi chùa Khmer.

Nghệ thuật điêu khắc của người Khmer đa dạng về đề tài, thể loại cũng như chất liệu. Hầu hết điêu khắc trong chùa Khmer thể hiện đề tài rút ra từ tích truyện Reamker, điển tích Bà La Môn giáo và Phật thoại, với hai dạng thức là tượng tròn và phù điêu. Tượng tròn gồm tượng Phật, các linh thú như Chằn, chim Krut, phượng hoàng, tiên nữ,... Phù điêu là hoa văn trang trí ở khung cửa, đầu hồi, cánh cửa, mi cửa... Hình tượng Chằn là một mô típ quan trọng trong nghệ thuật tạo hình của người Khmer. Chằn thường đặt trước cổng chùa hay xung quanh hàng rào chính điện nhằm bảo vệ ngôi chùa. Trong các truyện cổ Khmer, đặc biệt trong trường ca Reamker, Chằn xuất hiện như biểu tượng của cái xấu ác. Thế nhưng, trong nghệ thuật điêu khắc người Khmer, Chằn lại được đặt trong chùa. Điều này cho thấy, Chằn đã được cải tạo, phục vụ cho điều thiện, điều lành, khuất phục Đức Phật. Đây là nét đặc trưng của Phật giáo Nam tông Khmer và nghệ thuật tạo hình trong chùa Khmer ở Nam Bộ.

Những nghệ nhân Khmer ở Nam Bộ gọi mô típ Chằn canh giữ cổng chùa là vị hộ pháp có tên Ayot Yeak. Dưới bàn tay của nghệ nhân tạo hình, Chằn có màu da khác nhau, khuôn mặt khác nhau, tư thế khác nhau… do lấy mẫu từ một nhân vật Chằn nào đó trong Reamker.

Theo nghệ nhân Trầm Bửu Đức (Sóc Trăng), Ream Eyso là thầy trong Hoàng cung của Ayot Yeak Chamk’lonthuê. Ayot Yeak Chamk’lonthuê được giao nhiệm vụ giữ cửa và rửa chân cho những vị thần đến diện kiến Preah Eyso. Nhưng bất kỳ ai ra vào Hoàng cung đều đi ngang qua Ayot Yeak Chamk’lonthuê và luôn gõ vào đầu Chằn này khiến tóc chỗ đó không mọc được. Ayot Yeak Chamk'lonthuê trở nên hói và rất bực dọc, liền xin thầy Eyso cho một phép thuật nào đó để không bị cảnh này nữa. Eyso cho Yeak một phép thuật vào đầu ngón tay trỏ gọi là “nhất dương chỉ”. Phép này có thể khiến người khác bay văng ra xa khi chỉ vào. Vì thế, Ayot Yeak Chamk’lonthuê đã lạm dụng phép thuật và làm biến mất những người ra vào Hoàng cung, khiến cả Eyso cũng lo lắng biết mình quá tay liền bỏ đi. Một lần, em gái của Preah Eyso là Preah Nơrê đến chơi không thấy người anh thì đoán biết có chuyện xảy ra. Nàng liền bày mưu dụ Ayot Yeak Chamk’lonthuê múa theo mình bằng những động tác uốn tay vào trong người. Ayot Yeak Chamk’lonthuê không biết đó là mưu kế bèn làm theo, thế là tự mình chỉ ngón tay vào người và bị văng đến chỗ những người đã từng bị Yeak “nhất dương chỉ”. Nhìn thấy mọi người, Chằn ngạc nhiên và đưa tay chỉ vào người khác để hỏi “Ủa, lại gặp ở đây?”. Thế là mọi người bị Yeak chỉ quay về chỗ cũ, còn Ayot Yeak Cham’lonthuê bị giam lại. Trong phiên bản Ramakian của Thái Lan, Ayot Yeak có tên là Nonthok. Chằn Nonthok là hiện thân của Chằn Tosakan sau này (theo phiên bản Reamker thì Tosakan là Krong Reap).

Phra Isuan (Phra Siva) cai quản núi Krailart. Nonthok là Chằn gác cổng, có nhiệm vụ rửa chân các vị thần khi đến yết kiến Phra Isuan. Nonthok luôn bị các vị thần trêu chọc, vuốt mặt, bứt tóc… cho đến khi đầu của Nonthok trở nên hói. Nonthok rất tức giận và xin Phra Isuan cho một phép thuật ở đầu ngón tay và khi nào chỉ vào ai sẽ làm mù mắt kẻ đó. Từ đó, Nonthok đã làm mù mắt nhiều vị thần đến gặp Phra Isuan. Phra Isuan sai Phra Narai (Vishnu) đi khuất phục Nonthok. Phra Narai biến hình thành nàng Absorn xinh đẹp và quyến rũ Nonthok múa những điệu múa uốn cong người. Nonthok làm theo và tự chỉ ngón tay vào chân mình làm gẫy chân. Nàng Absorn biến trở lại thành Phra Narai và hạ gục Nonthok. Nonthok tái sinh và trở thành Chằn Tosakan với 10 khuôn mặt, 20 cánh tay, cầm binh khí trên mỗi tay, con trai của Thao Lastian và Naang Ratchada, cai trị nước Lanka.

Về thể loại và vị trí, Chằn được tạo hình ở cả hai dạng tượng tròn và phù điêu. Hai tượng Chằn to lớn thường đặt hai bên cổng chùa Khmer. Một số khác tạo hình Chằn thành hàng rào xung quanh chùa, trên cửa sổ chính điện... Ở đây, hình tượng Chằn mang ý nghĩa là một vị thần bảo vệ ngôi chùa và Phật pháp.

Về kiểu dáng, khi tạo hình theo quy tắc trong các bộ môn nghệ thuật Khmer, nghệ nhân luôn chú trọng vào khuôn mặt Chằn. Chúng ta có thể nhận biết một số điểm cơ bản về phép thuật và vai trò của Chằn. Tương tự như việc làm mặt nạ Chằn trong sân khấu Rôbăm, Chằn được tạo hình với hai dạng: miệng hở và bặm môi. Phép thuật của Chằn cũng thể hiện qua mũ đội. Chằn đội mũ nhiều tầng đầu là những Chằn đầy pháp lực. Chằn lính thì tóc quăn sát da đầu và không đội mũ. Đặc biệt, hầu hết chùa Khmer không tạo hình Chằn nữ (Yeak Keyney). Chằn nữ chỉ được biết đến qua sân khấu diễn xướng.

Về màu sắc Chằn ở chùa Khmer khá đa dạng. Tùy bàn tay sáng tạo của mỗi nghệ nhân, mà Chằn thể hiện những nét riêng in dấu ấn của nghệ nhân ấy. Màu chủ đạo của Chằn được sử dụng là màu đỏ, vàng, xanh và những gam màu đậm nhằm lột tả nét dữ tợn của hình tượng này.

Về vị trí, Chằn chủ yếu được đặt trước cổng chùa, cổng Sala, cổng tháp cốt, dãy hành lang bao quanh khuôn viên ngôi chùa hoặc chính điện. Một số chùa lớn còn điêu khắc Chằn trên diềm mái chùa, mi cửa, trên ghế thuyết pháp của sư sãi,...

Chằn của người Khmer ở Nam Bộ chủ yếu dựa vào nguyên mẫu kiến trúc từ Campuchia. Một số nghệ nhân Khmer ở Nam Bộ lưu giữ vài mẫu kiến trúc. Tuy nhiên, những tài liệu này gần như bị thất lạc theo thời gian. Do đó, về kiểu dáng và màu sắc của Chằn đã bị biến thể nhiều theo khả năng sáng tạo của mỗi nghệ nhân.

Hình tượng Chằn trong nghệ thuật điêu khắc của người Khmer ở Nam Bộ thể hiện chủ yếu tại ngôi chùa. Ngôi chùa là nơi bảo tồn nhiều giá trị văn hóa của người Khmer ở Nam Bộ. Nếu như trên sân khấu diễn xướng, Chằn đại diện cho các thế lực phản diện, mang tính chất ma thuật trong một không gian bàng bạc tinh thần Bà La Môn giáo cổ xưa, thì trong nghệ thuật điêu khắc, hình tượng này lại mang đậm tính chất Phật giáo. Hình ảnh Chằn rút ra trong các tác phẩm ấy là những bài học đạo đức, mang tính nhân văn, giáo dục nhân cách con người, đưa con người đến một cuộc sống hướng thiện.

Từ việc khảo tả hình tượng Chằn trong chùa Phật giáo Nam tông Khmer ở Nam Bộ, có thể rút ra hai nhận định: Thứ nhất, cái xấu ác luôn đầy rẫy xung quanh cuộc sống con người. Vì thế, nếu biết cách cải hóa thì người xấu sẽ thành tốt, sống có ích cho xã hội. Ngay cả Chằn xấu ác đến vậy mà còn cải hóa được để phục vụ cho điều thiện thì đối với con người sẽ dễ dàng hơn. Thứ hai, hình tượng Chằn khẳng định sức mạnh, sự cảm hóa cái xấu ác của Phật giáo, cũng như đề cao sự nhân từ và khoan dung của tôn giáo này.