Nhìn toàn cảnh, ngôi từ có bố cục kiểu “nội công, ngoại quốc” liên hoàn khép kín. Tức là vào cửa chính ra cửa chính. Toạ lạc trên khu đất rộng, cao ráo, có nhiều cây cổ thụ, trên nền bản doanh và kho lương của Ngô Quyền chống giặc Nam Hán năm xưa. Việc đóng quân tại khu vực Lương Xâm mà Ngô Quyền nhiều lần về đây chỉ huy tác chiến được thần phả của các đình, đền thờ ông ở vùng Đông Bắc này đề cập đến. 

Không chỉ kiến trúc, những cổ vật trong từ mỗi khi chiêm ngưỡng sẽ mang lại cho du khách những cảm giác khác lạ. Trong từ hiện còn lưu giữ thấy 3 chiếc cọc Bạch Đằng là chứng tích của trận Bạch Đằng năm 938. Bức tượng Ngô Quyền trong từ cũng là điều đặc biệt. Truyền thuyết dân gian kể lại rằng, Ngô Quyền cắm cọc từ vùng Lương Xâm đến vùng cửa Nam Triệu. Sau khi Ngô Quyền qua đời, một hôm có cây gỗ trầm hương trôi đến Lương Xâm, nhân dân các làng Bình Kiều, Hạ Đoạn, Lương Xâm, Xâm Bồ kéo nhau ra vớt cây gỗ và cắt ra làm 3 đoạn đem về tạc tượng Ngô Quyền, làng Lương Xâm được chia đoạn gốc nên tạc tượng Ngô Quyền to và đẹp nhất. Đến nay, từ Lương Xâm còn lưu giữ được 25 đạo sắc chính và hơn 20 sắc phong được sao lại có niên đại năm 1522 đến năm 1924 của các triều Lê sơ, Mạc, Lê Trung hưng, Tây Sơn, Nguyễn. Trong các sắc phong đó, nhiều triều đại suy tôn Đức Vương Ngô Quyền là “Thượng đẳng tối linh đại vương”, là “Ngô Vương Thiên tử” và nhiều mỹ tự.

Từ Lương Xâm là di tích lịch sử văn hoá chứa đựng nội dung liên quan đến chiến thắng Bạch Đằng lần thứ nhất năm 938 của quân và dân ta dưới sự lãnh đạo mưu trí, sáng suốt của Ngô Quyền, đập tan quân xâm lược Nam Hán, mở ra kỷ nguyên độc lập, tự chủ cho dân tộc. Nhà sử học Ngô Thì Sĩ thế kỷ thứ XVI đã viết “Thắng lợi trên sông Bạch Đằng là cơ sở sau này cho việc phục hồi lại quốc thống. Những chiến công các đời Đinh, Lê, Lý, Trần vẫn còn nhờ vào cái uy danh lẫm liệt để lại ấy… Trận Bạch Đằng này là vũ công cao cả, vang dội đến nghìn thu, há chẳng phải lừng lẫy ở một thời bấy giờ mà thôi đâu”.

Với tất cả giá trị và ý nghĩa đó, ngày 12/12/1986, từ Lương Xâm được Bộ Văn hoá (nay là Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch) xếp hạng di tích lịch sử cấp quốc gia. Năm 2007 đến nay, từ Lương Xâm được đầu tư nâng cấp, tôn tạo.

Theo thông lệ, từ Lương Xâm gắn mọi hoạt động của mình với các di tích thờ Ngô Vương trong vùng với tư cách là từ “Cả” và trở thành trung tâm sinh hoạt văn hoá, tín ngưỡng của dân làng. Theo cổ truyền, từ “Cả” được mở hội hàng năm vào đúng ngày 16 tháng Giêng âm lịch (ngày mất của Ngô Quyền), còn các làng xã khác sang ngày 17 tháng Giêng mới tiến hành lễ hội. Hoạt động văn hoá truyền thống trong ngày hội tại khu vực từ Lương Xâm diễn ra rất sôi nổi, ngoài việc tế lễ thường kết hợp tổ chức các trò chơi thượng võ như đấu vật, cờ tướng, chọi gà, múa đao, múa kiếm cùng các trò văn nghệ thể thao hấp dẫn khác.. 

Từ Lương xâm được các cấp chính quyền, ngành văn hoá đầu tư tu bổ, tôn tạo cảnh quan, nội thất một khang trang, đẹp đẽ. Tương lai không xa, nơi đây sẽ là điểm dừng chân bổ ích của du khách thập phương.

Quỳnh Trang tổng hợp