Thala được xây dựng xuất phát từ tập quán sinh sống và làm nông nghiệp của đồng bào Khmer. Người Khmer tại Nam Bộ sinh sống trong các phum, sóc, sống bằng nghề làm ruộng rẫy, đánh bắt cá ven sông suối hoặc bẫy chim thú trong rừng. Ngày trước, nhà cửa ở đây còn thưa thớt, đường xá khó khăn nên người dân đi bộ là chủ yếu. Do vậy, họ làm những Thala để khách lỡ đường phương xa, người đi đồng áng mệt nhọc có thể dừng chân, vào trốn nắng hoặc những cơn mưa lớn bất ngờ.

Thala thể hiện nét văn hóa cộng đồng của người Khmer trong từng phum, sóc. Tên của các Thala thường được ghép với những đặc điểm của nó, như: Thala chơn phnum (Thala gần chân núi), Thala păng xây (Thala lợp bằng thiếc), Thala Giồng Cát (Thala sóc Giồng Cát), Thala Bưng Cốc (Thala của ấp Bưng Cốc), nhiều Tha la được đặt theo tên của người xây dựng (Thala Tà Tiếp – ông Tiếp, Tà Khan – ông Khan).

Dù bất cứ tên gọi nào, Thala cũng đều có điểm chung là được xây dựng công phu theo hình thức nhà sàn, hình vuông hoặc chữ nhật, chân cao với khung liền chịu lực để vừa tránh thú dữ, vừa đảm bảo thoáng mát...

Tùy theo điều kiện của người dân mà Thala có thể giản dị là căn nhà bình thường bốn mái, cũng có khi mang hình dáng ngôi chùa Khmer rất đẹp. Bên trong đều có bệ xi măng để ngồi hoặc ngả lưng.

Thala không có vách ngăn và có thể chứa được hàng chục người bên trong. Ngoài chức năng của một cơ sở tín ngưỡng, Thala là nhà chung của cả phum, sóc, do bà con chung tay xây dựng và cùng nhau sử dụng. Khi Thala xuống cấp, đại diện người trong phum, sóc sẽ đứng ra góp tiền chỉnh trang, sửa chữa.

Đỉnh nóc Thala mang kiến trúc đặc trưng của văn hóa Khmer Nam Bộ

Về kiến trúc Thala, phần đỉnh nóc thể hiện kiến trúc đặc trưng của văn hóa Khmer. Thường đây là nơi ngự trị của vị thần 4 mặt. Cuối 4 đường nối mái là hình ảnh góc mái vút cong hình ngọn lửa hay chiếc đuôi rồng. Tại một số nơi, người ta bố trí chiếc đầu rồng tại góc giao của mái nhà.

Trong mỗi Thala, bà con người Khmer thường đặt một chiếc lu đầy ắp nước trong vắt. Vắt chéo bên trên chiếc lu là ca nước, có khi còn có một rổ khoai lang, khoai mì đã luộc chín, bó mía, quày dừa nước… để người dừng chân ở đây có thể dùng miễn phí.

Lễ hội Thala được cộng đồng người Khmer tổ chức hàng năm vào tháng 4 dương lịch tại ngôi Thala của phum, sóc mình. Lễ hội Thala gần giống với lễ Hạ điền của cư dân nông nghiệp người Việt. Đây là dịp để người dân trong phum sóc gặp gỡ, thăm hỏi sức khỏe, trao đổi kinh nghiệm sản xuất, cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng xanh tốt, vạn vật sinh sôi nảy nở, phum sóc no đủ lâu bền. Đây cũng là dịp vui chơi, giải trí trước khi người nông dân Khmer bước vào mùa vụ gieo trồng mới./.

Anh Vũ t/h