Cũng như các dân tộc khác sống trên vùng Trường Sơn Tây Nguyên, với tín ngưỡng thờ đa thần, người Ba Na Giơ Lâng có nhiều lễ hội liên quan đến vòng đời con người, cây trồng, vật nuôi. Lễ “Ét đông” (Tết ăn con dúi) là một trong những lễ hội đặc sắc như vậy.

Theo quan niệm của người Giơ Lâng: Dúi là con vật hiền lành, không phá hoại mùa màng. Là con vật chỉ ăn rễ cây le và một số rễ cây rừng khác nên thức ăn của loài dúi dồi dào không bao giờ hết. Vì vậy chọn con Dúi làm vật hiến sinh, người Giơ Lâng muốn gửi mong ước của mình được luôn luôn đầy đủ, sung túc.

Tết ăn con dúi được người Giơ Lâng tổ chức vào đầu tháng 10 dương lịch hằng năm. Đây là thời điểm sau khi đã gieo hạt lúa, làm cỏ đợt 1, cây lúa trên nương rẫy bắt đầu bén rễ phát triển, cũng là lúc dân làng làm lễ “báo cáo” kết thúc năm cũ (được tính theo mùa rẫy) và cầu mong năm mới mùa màng tốt tươi, dân làng đoàn kết, no ấm.

Trước đây, Tết Ét Ðông thường được người Giơ Lâng tổ chức bảy ngày, nay dân làng chỉ tổ chức trong khoảng hai đến ba ngày. Tùy thuộc vào từng làng, mà già làng họp dân để chọn ngày làm lễ và thông báo cho các làng bên cạnh cùng đến dự.

Lễ vật

Sau khi ngày lễ “Ét đông” được già làng ấn định, mỗi gia đình khi đi rừng hay lên nương rẫy đều chú ý tìm cho được ít nhất là một con dúi, mang về làm sạch ruột, ướp muối, luộc chín rồi treo lên giàn bếp để dành. Đồng thời họ cũng chuẩn bị một ghè rượu thật ngon. Đây là hai lễ vật bắt buộc, không thể thiếu để dâng lên đấng bậc thần linh trong ngày lễ.

Mặc dù lễ “Ét đông” chỉ diễn ra có hai ngày, hai đêm nhưng mọi gia đình đều khẩn trương chuẩn bị công phu từ nhiều ngày trước đó. Một số trai trẻ được già làng phân công vào rừng chặt le về làm cây nêu trước nhà rông và dựng ở cổng làng để đón chào khách.

Con dúi sau khi luộc chín, được cắm vào một que tre nhọn, từ đầu đến đuôi được trang trí bằng những hạt cườm đủ màu sắc và bằng những vật liệu cách điệu, tượng trưng cho nền sản xuất nông nghiệp, nương rẫy. Trên đầu que được cột một ngọn đèn làm từ sáp ong. Trên cây que còn có biểu tượng của cây cung để xua đuổi những điều không may mắn, một ít bông gòn để cầu mong sự phồn thịnh cho gia chủ.

Điểm đặc biệt của những cây nêu trong ngày lễ “Ét đông” là biểu tượng của bông lúa được những nghệ nhân thể hiện hết sức sinh động. Họ dùng dao nạo lớp vỏ của cây le tạo thành những sợi dài tượng trưng cho sự sinh sôi, nảy nở của cây lúa, loại thức ăn nuôi sống con người từ bao đời nay. Bên cạnh đó, họ cũng chuẩn bị một cây cỏ tranh bỏ vào ống tre, một ít lá chuối tươi và một ghè rượu ngon nhất, đựng trong chiếc ghè quý nhất.

Tiến trình lễ hội

Vào ngày lễ, trước khi được tổ chức tại nhà rông, các gia đình tự tổ chức cúng Tết “Ét đông” tại nhà mình.

Vừa sớm tinh mơ, người chủ nhà đã lấy lễ vật chuẩn bị sẵn, thắp đèn sáp ong có cột con dúi lên cùng một chén cơm quay vào góc bếp và cây cột giữa nhà - nơi thờ tổ tiên ông bà, khấn và mời về ăn Tết. Sau đó, họ chia đều bát cơm cúng cùng với thịt dúi đã chuẩn bị sẵn cho tất cả thành viên trong gia đình và mỗi thành viên cũng lấy một nắm cơm kèm một miếng thịt dúi bỏ vào bát cơm của người chủ gia đình với hy vọng mọi người sẽ được khỏe mạnh và gia đình được sung túc. Trước khi ăn, mỗi người lấy một hạt cơm để trên đầu vì “hạt lúa chính là Mẹ lúa đã nuôi sống họ hàng ngày…”

Nghi thức cúng lễ “Ét đông” tại gia đình

Mặt trời vừa nhô lên phía đằng Đông là lúc một hồi trống dài vang lên từ phía nhà rông báo hiệu chuẩn bị lễ hội. Như một thông lệ từ xưa, người chủ gia đình chọn một trẻ nhỏ nhanh nhẹn cùng mình mang phẩm vật đã chuẩn bị tiến về nhà rông, vì theo quan niệm của người Giơ Lưng, miệng trẻ em không biết nói những lời tục tĩu, cái đầu chưa nghĩ tới những việc xằng bậy nên để trẻ mang vật thiêng dâng cúng các vị thần linh và ông bà tổ tiên là hợp lẽ hơn cả. Ngoài ra, đây còn là dịp để con trẻ hiểu thêm, tiếp nhận những trao truyền của thế hệ đi trước về phong tục tập quán của dân tộc mình.

Một gia đình đang đưa lễ vật tới nhà rông

Già làng là người đến nhà rông sớm nhất, ông đã nhanh nhẹn buộc ghè rượu quý có cắm con dúi của gia đình mình vào cây cột chính ở giữa nhà rông và những gia đình trong làng cứ theo thứ tự đã quy định, buộc xen kẽ phần lễ của mình vào những cây cột được bố trí thành một hàng dài chính giữa nhà rông. Khi đặt ghè rượu đồng thời họ cũng đặt vào dưới đáy ghè số hạt gạo tương ứng với số người trong gia đình. Sau khi tan lễ, họ sẽ kiểm tra lại nếu thấy dư hoặc thiếu là báo hiệu điềm không tốt cho gia đình trong năm đó.

Sau khi mọi người đã tề tựu đông đủ, già làng lại đánh lên một hồi trống dài báo hiệu lễ hội bắt đầu. Mọi người đồng loạt mở nắp ghè rượu, đổ nước vào bình. Già làng ngồi tại vị trí trung tâm nhà rông tay cầm cuộn chỉ, ông cột sợi chỉ từ ghè rượu của mình rồi từ đó mỗi nhà chuyền tay nhau kéo sợi chỉ đến từng ghè rượu cũng như cây cột được dành riêng cho gia đình mình rồi họ cẩn thận lấy lá chuối tươi bó sợi chỉ lại đề phòng lửa bén làm đứt chỉ. Điểm cuối của dây được buộc vào cây nêu lớn của làng. Nó vừa là một sợi dây thông linh chuyển thông điệp của chung dân làng tới các vị thần, tới ông bà tổ tiên, vừa là sợi dây đoàn kết tạo nên sự bền vững, sẻ chia, gắn bó giữa các gia đình trong cộng đồng làng. Sau khi trang trí và chuẩn bị xong những lễ vật cần  thiết, già làng sẽ tiến hành cúng Giàng theo nghi lễ của người Ba Na. Tất cả mọi người trong bản sẽ tập trung về nhà rông để nghe già làng cúng và cùng cầu nguyện cho mùa màng của gia đình bội thu. Sau nghi lễ cúng của già làng là các tiết mục văn hóa văn nghệ.

Già làng và người dân chuẩn bị lễ “Ét đông”

Sau một đêm cúng ở nhà rông, đến trưa ngày hôm sau con dúi sẽ được xẻ thịt để mọi người cùng ngồi bên nhau uống với rượu cần, khi đó mọi người sẽ trao đổi với nhau những kinh nghiệm làm ăn để sản xuất, cải thiện đời sống. Khi uống hết ghè rượu cần này thì tiếp tục mỗi hộ gia đình lại góp thêm một ghè rượu cần nữa để tiếp tục uống cho đến hết ngày hôm sau. Đến buổi tối, mọi người sẽ chuyển về nhà mình tiếp tục làm lễ mong Giàng phù hộ cho mùa màng. Thịt con dúi của mỗi gia đình sẽ được xẻ ra chia phần cho mỗi gia đình trong thôn

“Ét đông” là một trong những lễ hội quan trong đối với người Giơ Lâng Ba Na ở Tây Nguyên. Theo quan niệm của người dân nơi đây, chỉ sau khi tổ chức lễ “Ét Đông”, người Ba Na Giơ Lâng mới được phép triển khai những việc lớn của gia đình, như làm nhà mới, sửa nhà cũ, cưới hỏi, mua trâu, bò…

Bên cạnh ý nghĩa tâm linh truyền thống, Tết ăn con dúi một lễ hội độc đáo, lôi cuốn hiếm thấy và mang tính triết lý nhân văn sâu sắc. Thông qua lễ hội hàng năm, người Ba Na Giơ Lâng muốn giáo dục con cháu mình phải biết giữ gìn truyền thống, nhớ ơn tổ tiên ông bà, đoàn kết thương yêu nhau, đồng thời phải chăm chỉ làm ăn, không sa vào thói quen xấu như trộm cắp, ăn chơi sa đọa, thì mới mong có được một cuộc sống no đủ, hạnh phúc.

Lễ hội “Ét đông” hay còn gọi là Tết ăn con dúi của người Giơ Lâng Ba Na đã được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia, kể từ tháng 5/2021./.

Quyết định số 1731 ngày 27/5/2021 của Bộ Văn hóa, Thể thao & Du lịch đưa lễ “Ét đông” vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia

Anh Vũ