Truyền thuyết kể rằng, ở xã Đông Lộ thuộc vùng Tây Thiên, Tam Đảo (nay là thôn Đông Lộ, xã Đại Đình, huyện Tam Đảo) có vợ chồng vị tù trưởng rất nổi tiếng là Lăng Phiêu và Đào Thị Liễu, tuổi đã gần 40 mà chưa sinh con.

Trong một lần lên Tây Thiên cầu tự, bà họ Đào mơ thấy trong đám mây vàng có một quần tiên nữ khoảng 7 đến 8 người đang chơi vui, người thì hát, người thì múa, người thì làm thơ, cho đến mờ sáng thì bay về phương Tây.

Từ ấy bà cảm động trong người rồi có thai. 10 tháng sau, bà sinh được một người con gái sắc đẹp chim sa cá lặn, đặt tên là Tiêu, tên hiệu là Nhược Cẩm, lên 4 tuổi biết đàn hát, 6 tuổi hiểu thông văn võ, đến 12 tuổi đã nữ công, nữ tắc không gì là không tường tận, trở thành một trang nữ kiệt ở vùng Đông Lộ và một số huyện lân cận.  

Khi trong nước có loạn giặc Thục, bà tuyển mộ ở các xã lân cận và huyện xung quanh được gần 4000 tráng đinh, đến thành Phong Châu, Việt Trì giúp nước, lại được vua Hùng giao thêm 2 vạn quân tinh nhuệ và 3000 ngựa chiến đi đánh Thục. Dẹp xong giặc Thục, bà được phong là Tam Đảo sơn trụ quốc mẫu đại vương.

Khi đất nước thanh bình, không màng danh lợi bà trở về quê hương, ở đây bà đã gặp và kết duyên cùng con trai vua Hùng thứ 6 là Hoàng tử Lang Liêu, hiệu Hùng Chiêu Vương. Bà luôn hết lòng dạy dân trồng dâu, nuôi tằm, dệt vải, trồng lúa nước… giúp nhân dân no ấm, đất nước thanh bình.

Để tỏ lòng thành kính và biết ơn đối với công lao to lớn của bà, sau khi Quốc Mẫu về với cõi tiên, nhân dân đã lập đền thờ trên núi Tam Đảo tại nơi ở của Quốc Mẫu nay gọi là Đền Thõng.   

Đền Thõng, nơi thờ phụng Quốc Mẫu Lăng Thị Tiêu

Từ đó trở đi, cứ vào ngày Rằm tháng hai âm lịch hàng năm, đồng bào người dân tộc Sán Dìu cùng nhân dân huyện Tam Đảo, du khách thập phương lại tưng bừng trong sắc cờ, náo nức cùng tiếng trống, chiêng trong lễ hội Tây Thiên dâng lên Mẫu nén hương thơm tỏ lòng thành kính. Đó cũng là truyền thống tốt đẹp và đạo lý uống nước nhớ nguồn của dân tộc.

Nghi thức Lễ trong Lễ hội Tây Thiên mang những nét độc đáo riêng gồm: Lễ cáo, lễ tạ, lễ rước và lễ dâng hương. Lễ vật không thể thiếu khi dâng Mẫu đó là: hoa quả, một mâm xôi, oản, gạo, trứng, một con lợn quay và hoa huệ trắng. Đó là những sản vật đặc trưng của núi rừng Tây Thiên, được chuẩn bị bởi bàn tay đảm đang, cần mẫn của những phụ nữ dân tộc Sán Dìu. Lễ rước gồm 3 đoàn là kiệu văn đền Mẫu Sinh, kiệu văn đền Mẫu Hóa và kiệu Bát cống đền Ngò, đoàn rước gồm trên 100 người dân địa phương rước từ Đền Mẫu Sinh đến đền Thõng dài khoảng 4000 m. Lễ cáo thu hút đông đảo du khách thập phương bởi những nét độc đáo riêng. Phần tế lễ trang trọng, đặc sắc, mang đậm bản sắc dân tộc như: Rước kiệu, múa xênh tiền, hoạt cảnh chèo mô tả truyền thuyết Quốc Mẫu Tây Thiên đánh đuổi giặc ngoại xâm thống nhất giang sơn. Với phần hội, có rất nhiều hoạt động phong phú như: thi gói bánh chưng gù, giã bánh dày, hội vật, kéo co, chọi gà... cùng các trò chơi dân gian mang đậm dấu ấn miền bán sơn địa.

Nét đặc biệt của lễ hội Tây Thiên còn là các điệu truyền thống bản địa như làn điệu soọng cô, hát chầu văn của nam thanh, nữ tú dân tộc Sán Dìu. Những lời ca, tiếng hát hòa cùng nhạc cụ truyền thống thể hiện sinh động đời sống tinh thần của nhân dân, ca ngợi công lao Quốc Mẫu Tây Thiên, tình yêu đôi lứa, tình yêu Tổ quốc và không khí hăng say lao động sản xuất.

Tượng thờ Quốc Mẫu Lăng Thị Tiêu

Tín ngưỡng thờ Mẫu Tây Thiên không chỉ là tín ngưỡng của một địa phương, của một vùng mà là tín ngưỡng mang tính quốc gia; đồng thời là biểu tượng văn hóa của tỉnh Vĩnh Phúc, là di sản mang giá trị về lịch sử, văn hóa, về truyền thống yêu nước các dân tộc đoàn kết chống giặc ngoại xâm.

Ngày 14/01/2020 Tín ngưỡng thờ Mẫu Tây Thiên đã được Bộ VHTTDL công nhận và đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Di tích lịch sử và danh lam thắng cảnh Tây Thiên - Tam Đảo nơi thờ bà cũng được Thủ tướng Chính phủ công nhận là di tích lịch sử quốc gia đặc biệt từ tháng 12/2015.

Ngọc Huấn t/h