Theo lời kể của các bậc cao niên địa phương “hòn đá vía” ở Mường Xia có từ thời khai thiên, lập ấp, sự linh thiêng, ứng nghiệm của hòn đá “thần” từ lâu đã ăn sâu vào tiềm thức người dân nơi đây. Tại trung tâm bản Chung Sơn (xã Sơn Thủy, huyện Quan Sơn) hòn đá vía vẫn nằm nguyên vị trí năm xưa, sát cạnh nền nhà của Tư Mã Hai Đào (Phò mã Tén Tằn). Người dân Mường Xia quan niệm, sự kết hợp giữa đá và các đối tượng thờ cúng sẽ tạo ra một sức mạnh cộng hưởng, bản chất sự sống trong đá sẽ tiếp thêm sinh khí, cho sự sinh sôi...

Lễ hội Mường Xia là lễ hội tâm linh, tín ngưỡng quan trọng của đồng bào dân tộc Thái huyện Quan Sơn. Phong tục gửi “vía” nơi “hòn đá vía” mang đậm nét nhân văn trong phong tục cúng tế, thể hiện tại 5 điểm trên địa bàn Mường Xia gồm Cúng Thần mường (Tại Đền thờ Tư Mã Hai Đào); Cúng vía chung cho cả đất Mường Xia (Tại nơi chôn “Hòn đá vía” và Đền thờ tư mã Hai Đào); Cúng Sần Cuống ở Sộp xia (Tại nơi giao hòa của suối xia và Sông Luồng); Cúng Sần Phiềng Phay (bên bờ Sông Luồng, gần thủ phủ Hai Đào); Cúng sứa tú Nặm,tại hang Dùa dưới núi Pha Dùa, nơi gắn với chuyện tình Pha Dùa.

Tục thờ “hòn đá vía” còn gắn liền với công trạng người anh hùng Tư Mã Hai Đào. Tư Mã Hai Đào là vị tướng tài, võ nghệ cao cường, giúp vua lập nhiều chiến công, được phong tước Tư mã Biên phòng thế kỷ XV. Trong thời gian trấn ải biên cương, ông đã chọn Mường Xia xây dựng thủ phủ, góp phần khai khẩn ruộng hoang, mang lại ấm no, hạnh phúc cho bản làng. Sau khi ông mất, để nhớ ơn ông, người dân đã gửi vía vào hòn đá thiêng. Từ đó, ông được người dân Mường Xia coi là vị thần giữ vía cho cả mường, “hòn đá vía” trở thành biểu tượng cho sức mạnh tinh thần to lớn trong đời sống tâm linh của đồng bào Thái...

Trong lễ hội Mường Xia, có tục rước “hòn đá vía”, đồng bào Thái cho rằng, vía con người do trời cai quản, nếu “mất vía”, không giữ được vía thì con người và vạn vật sẽ ốm đau, bệnh tật. Vì vậy, Lặc Mắn (hòn đá vía) luôn được người dân nơi đây coi như báu vật từ đời này sang đời khác.

Rước Hòn Đá Vía lên đền thờ Tư Mã Hai Đào

Trong lễ hội Mường Xia, “hòn đá vía” được đào lên, được gội rửa sạch sẽ bằng nước đựng trong các ống tre, nứa từ thượng nguồn con suối. Tiếp đến, người dân lau chùi cẩn thận, dùng tấm vải đỏ bọc lại, cẩn thận đặt lên kiệu Long Đình do mười tám thanh niên chọn lựa kỹ càng, mặc trang phục dân tộc rước đi.

Hòn Đá Vía - Linh hồn lễ hội Mường Xia được rước lên kiệu

Khi "hòn đá vía" về tới đền và yên vị, mâm lễ rước về được bổ sung thêm hai chum rượu cần cạnh bên "hòn đá vía", còn Lặc Mắn đặt tại vị trí trung tâm của đền. Tiếp đó các bà Một - chủ lễ bắt đầu làm lễ. Sau khi kết thúc lễ hội, "hòn đá vía" lại được người dân mang về vị trí cũ tại bản Chung Sơn (xã Sơn Thủy) bảo quản cẩn thận".

Đồng bào Thái cho rằng, vía con người do trời cai quản, nếu không giữ được vía thì con người và vạn vật sẽ ốm đau, bệnh tật. Vì vậy, Lặc Mắn (hòn đá vía) luôn được người dân coi như báu vật từ đời này sang đời khác.

Trải qua hàng trăm năm với biết bao thăng trầm của lịch sử, tín ngưỡng thờ “hòn đá vía” gắn với Lễ hội Mường Xia vẫn được bền bỉ trao truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, góp phần hun đúc tâm hồn, tình cảm và ý chí của người Thái Mường Xia.

Nguyễn Ngọc Huấn (tổng hợp)