Di tích đền thờ Nguyễn Huy Cự tọa lạc tại thôn Phúc Trường, xã Trường Lộc, huyện Can Lộc. Đây là nơi tế lễ của con cháu trong dòng tộc trong những dịp lễ, tết để tưởng nhớ tri ân bậc tiền nhân đã có công gây dựng một dòng tộc có bề dày lịch sử và khoa bảng trong vùng.

Nguyễn Huy Cự, hiệu là Nam Sơn cư sĩ, ông sinh năm 1717 vào thời vua Lê Dụ Tông. Ông là thế hệ thứ 10 của dòng họ Nguyễn Huy ở Trường Lộc. Với truyền thống khoa bảng của dòng họ, Nguyễn Huy Cự sớm theo đường bút nghiên, 13 tuổi ông dự thi Hương trúng tam trường và sau đó đỗ Hương cống. Sau khi đỗ đạt, ông được giao giữ nhiều chức vụ quan trọng trong triều, ngoài trấn. Dù ở cương vị nào ông cũng dành hết tài năng để cống hiến cho dân, cho nước. Đặc biệt, ông đã tham mưu nhiều biện pháp cải cách chấn hưng đất nước, xuất thóc, lúa và tiền của lập kho Nghĩa Thương để cứu giúp người dân khi mất mùa, quyên góp quân lương đánh giặc… Ông là một nhà giáo dục, nhà văn hóa lớn có công đào tạo ra nhiều bậc nhân tài cho đất nước, là người có đóng góp quan trọng trong việc bảo tồn, giữ gìn và phát huy văn hóa bản địa, văn hóa quê hương.

Công lao của Nguyễn Huy Cự với quê hương, đất nước được sử sách ghi nhận. Năm ông 55 tuổi được triều đình ban chức Nội thị giảng, triều đình xét ông đã 2 lần trúng tam trường thi Hội nên đã đặc ban Tiến triều, Đặc tiến Kim tử vinh lộc đại phu, hiệu quang điện tự khanh, Thượng trụ quốc Thượng giai, tước là Ngật đình bá. Ông mất tại nhiệm sở năm 1775, thọ 59 tuổi. Năm 1783 ( năm Cảnh Hưng thứ 44), xét công lao của ông, triều đình Lê Trịnh truy phong ông là Khanh Thông Chương đại vương, Thành hoàng làng Trường Lưu và được dân làng cùng con cháu lập đền thờ gọi là Đại vương từ.

Với những công lao to lớn của ông, Bộ VH-TT&DL đã có quyết định xếp hạng đền thờ Nguyễn Huy Cự là di tích lịch sử, văn hóa cấp quốc gia. Đây là quyết định có ý nghĩa nhằm khẳng định vai trò lịch sử của ông đối với đất nước, quê hương; đáp ứng được nguyện vọng của con cháu dòng học Nguyễn Huy cũng như người dân trong vùng. Đồng thời, thể hiện đạo lý uống nước nhớ nguồn và sự tri ân, ứng xử của hậu thế đối với di sản của tiền nhân.

Quang Đạt