Chợ nằm ở bản Khâu Vai, xã Khâu Vai, huyện Mèo Vạc, cách Thành phố Hà Giang gần 200 km. Chợ tình Khâu Vai là phiên chợ tình nổi tiếng từ khi hình thành đến nay đã hơn 100 năm. Phiên chợ không phải là nơi giao thương, buôn bán các mặt hàng nông sản hay nhu yếu phẩm. Chợ Phong Lưu này là nơi tâm tình, sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng dân gian.

Nguồn gốc của chợ tình Khâu Vai bắt nguồn từ truyền thuyết về chàng Ba, cô Út. Chàng Ba người dân tộc Nùng, nhà ở Khâu Vai, khôi ngô tuấn tú, hát hay, thổi sáo giỏi nhưng nhà nghèo. Cô Út xinh đẹp là con một tộc trưởng người Giáy. Hai người yêu nhau nhưng gia đình cô Út không đồng ý vì chàng nghèo và khác dân tộc không cùng con ma, không cùng phong tục tập quán; con trai người Nùng không thể lấy con gái người Giáy làm vợ.

Chàng và nàng trốn nhà đưa nhau lên hang núi Khâu Vai sống. Gia đình, họ tộc cô gái vác súng kíp, cung nỏ sang nhà trai chửi mắng chàng Út phá lệ đưa cô gái ra rừng. Gia đình chàng trai cũng mang gậy gộc, súng, dao ra chửi bới nhà gái. Từ hang núi nhìn xuống cảnh máu chảy, đâm chém nhau giữa hai họ. Thương cha, thương mẹ, thương dân bản hai làng bỗng trở nên thù hận nhau chỉ vì tình yêu của mình nên chàng trai và cô gái chia tay nhau về làng, thề kiếp sau sẽ thành vợ thành chồng.

Trước khi chia tay họ hẹn 27/3 âm lịch hàng năm sẽ lại đến Khâu Vai hát cho nhau nghe, tâm sự về những chuyện xảy ra trong suốt một năm xa cách. Ở bên nhau hết đêm, ngày hôm sau họ sẽ lại về với cuộc sống thường ngày. Đến khi già, ngày cuối đời họ lại đến đây, ôm chặt lấy nhau, cùng đi vào cõi vĩnh hằng. Ngày họ ra đi cũng là 27/3 âm lịch. Dân làng thương tiếc về mối lương duyên trắc trở này nên đã dựng lên 2 miếu thờ Ông, thờ Bà.

Nghi thức cúng lễ được tổ chức trang trọng tại miếu Ông, miếu Bà (ảnh: internet)

Để tưởng nhớ đôi trai gái yêu nhau nhưng không đến được với nhau, đã hi sinh tình yêu để giữ cho hai làng được hòa bình, hàng năm cứ đến ngày 27/3 là người dân nơi đây tổ chức cúng tế theo đúng nghi thức truyền thống.Trước đây người đến chợ không nhiều, chủ yếu là những người có mối tình trắc trở, họ yêu nhau nhưng không lấy được nhau vì những ràng buộc của lễ giáo phong kiến, những tập tục lạc hậu. Tuy mỗi người đã có một mái ấm gia đình, có người đã thành ông thành bà, xa nhau 3 năm, 5 năm, 10 năm hoặc vài chục năm, nhớ nhau đến chợ gặp nhau tâm sự, kể cho nhau nghe về những vui buồn của mình, gia đình, sự trưởng thành của con cháu và hát cho nhau nghe những làn điệu dân ca quen thuộc (gửi gắm tình thương, nỗi nhớ và giận hờn vào câu hát). Có thể hai vợ chồng cùng đến chợ, khi đến chợ, chồng đi gặp người yêu cũ của chồng, vợ đi tìm người tình cũ của vợ, không có sự ghen tuông. Những người ở bản xa  đến chợ từ chiều hôm trước, họ tìm đến ngủ trọ ở nhà người quen ở gần chợ, đôi bạn tìm thấy nhau có thể ngồi tâm sự với nhau suốt đêm 26, cả ngày 27/3, họ mời nhau uống rượu, ăn cơm nắm, cơm lam, các loại bánh (tất cả đồ ăn, đồ uống được mang từ nhà đến chợ) tình cảm của họ hoàn toàn trong sáng. Nếu một trong hai người  có sự sàm sỡ thì người kia coi là bị xúc phạm, bị bạn tình coi thường, tình cảm sẽ bị rạn nứt và không bao giờ gặp lại nhau nữa. Chiều ngày 27/3 chợ tan, đôi bạn tình bịn rịn chia tay hẹn gặp lại vào phiên chợ năm sau.

Hà Giang là tỉnh vùng cao biên giới cực Bắc của Tổ quốc, nơi cư trú của 19 đồng bào dân tộc. Trải qua thăng trầm lịch sử và quá trình xây dựng, đồng bào các dân tộc Hà Giang vẫn giữ được giá trị bản sắc riêng, với nhiều nét văn hóa độc đáo và đa dạng. Giá trị lớn nhất của tập quán xã hội tín ngưỡng Chợ Phong Lưu Khâu Vai là tính nhân văn, tinh thần thượng võ, thể hiện truyền thống đoàn kết dân tộc, mối quan hệ gần gũi thân thiện giữa con người với thiên nhiên.

Ngày 24/06/2021 Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ban hành Quyết định số 1952/QĐ-BVHTTDL về việc đưa "Tập quán xã hội và tín ngưỡng Chợ Phong Lưu Khâu Vai", xã Khâu Vai, huyện Mèo Vạc, tỉnh Hà Giang vào Danh mục Di sản Văn hóa phi vật thể quốc gia. Huyện Mèo Vạc và tỉnh Hà Giang đã đưa chợ tình Khâu Vai lên thành Tuần Văn hóa du lịch Lễ hội Chợ tình Khâu Vai với nhiều hoạt động văn hóa truyền thống độc đáo. Người dân nơi đây tin rằng, chợ tình Khâu Vai hằng năm đã trở thành một "bảo tàng sống" sinh động, tái hiện lại các hoạt động mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc trên cao nguyên đá. Ðó cũng chính là một trong những giải pháp để gìn giữ, lan tỏa văn hóa tới cộng đồng về những giá trị tốt đẹp, góp phần xây dựng và phát triển chuẩn mực đạo đức xã hội, gia đình, tình yêu đôi lứa.

Lễ hội Phong Lưu Khâu Vai năm 2022 (ảnh: internet)

Năm 2022 Lễ hội Chợ Phong lưu Khâu Vai được tổ chức theo quy mô cấp tỉnh với nhiều hoạt động văn hóa đặc sắc như: Hội thi người đẹp miền Cao nguyên đá; Lễ dâng hương miếu Ông, miếu Bà; lễ cầu duyên; giao lưu văn hóa, văn nghệ dân gian truyền thống; trình diễn thổi khèn Mông của xã Sủng Trà và thị trấn Mèo Vạc; hát dân ca dân tộc Nùng, Giáy; múa trống đồng, múa kéo nhị của dân tộc Lô Lô, thị trấn Mèo Vạc; múa nón, múa khăn của dân tộc Giáy thôn Tát Ngà, xã Tát Ngà; múa kiếm của dân tộc Giáy xã Nậm Ban; nhảy lửa của dân tộc Lô Lô, xã Xín Cái; điệu nhảy trên cây của dân tộc Lô Lô, thị trấn Mèo Vạc; múa trống của dân tộc Giáy thôn Nà Trào, xã Tát Ngà; hát đối giao duyên qua ống dây của dân tộc Mông.

Đến với Lễ hội chợ tình Khâu Vai ở vùng cao núi đá huyện Mèo Vạc là đến với không khí tưng bừng náo nhiệt của lễ hội, khung cảnh núi non hùng vĩ, tiếng đàn môi tâm tình gọi bạn du dương, trầm bổng với tiếng khèn Mông, lời hát đối đáp tỏ tình của các chàng trai, cô gái Mông, Nùng, Giáy... Đây là nơi hội tụ của những đôi trai gái tìm bạn tình, của đôi lứa yêu nhau, của cả những người đã từng yêu nhau mà không lấy được nhau. Có thể nói chợ tình Phong Lưu Khâu Vai thể hiện tính nhân văn, độc đáo, là một hiện tượng văn hoá đặc sắc hiếm có ở Việt Nam và cả trên thế giới./.

Nguyễn Ngân