Thủ đô Hà Nội nghìn năm văn hiến không chỉ có những danh lam thắng cảnh cổ kính mà còn có nhiều di tích văn hóa, lịch sử nổi tiếng, trong đó có “Thăng Long tứ trấn”. Thăng Long tứ trấn, là nơi thờ bốn vị thần trấn giữ bốn phương huyết mạch ở các hướng Đông, Tây, Nam, Bắc bảo vệ và che chở cho mảnh đất Thăng Long kinh kỳ. Đông trấn là đền Bạch Mã thờ thần Long Đỗ - Thành hoàng Hà Nội. Tây Trấn là đền Voi Phục thờ Linh Lang. Nam trấn là đền Kim Liên thờ Cao Sơn Đại vương. Bắc trấn là đền Quán Thánh thờ Huyền Thiên Trấn Vũ. Mỗi ngôi đền lại mang ý nghĩa và những nét đặc trưng riêng. Thời xưa, vào dịp đầu năm, nhà vua thường đến dâng hương ở những ngôi đền này. Ngày nay, truyền thống đó vẫn được người dân Thủ đô Hà Nội tiếp nối. Trải qua nghìn năm, Thăng Long tứ trấn trở thành biểu tượng trong đời sống tâm linh và văn hóa của Nhân dân Thủ đô và của cả người Việt nói chung.

Tên “Thăng Long tứ trấn” xuất hiện khá muộn vào khoảng năm 1956 trong tác phẩm “Thăng Long cổ tích khảo tịnh hội đồ” của tác giả Đặng Xuân Khanh, trên cơ sở thuật ngữ “Tứ trấn từ” xuất hiện trong văn bản “Hà thành linh tích cổ lục” có niên đại thời Nguyễn. Bốn công trình trong Thăng Long tứ trấn không phải được đồng thời khởi công; công trình đầu tiên được xây dựng từ trước khi có tên thành Thăng Long.

Đông trấn, đền Bạch Mã cổ kính, linh thiêng được xây dựng từ thế kỉ thứ IX, năm 866, thuộc phường Hà Khẩu, tổng Hữu Túc, huyện Thọ Xương, phủ Hoài Đức, nơi cửa sông Tô Lịch. Ngày nay, đền nằm trong khu phố cổ ở số 76 Hàng Buồm, quận Hoàn Kiếm. Đền Bạch Mã là ngôi đền có lịch sử xây dựng sớm nhất trong tứ trấn. Đền Bạch Mã thờ thần Long Đỗ, Thành hoàng Hà Nội, trấn giữ hướng Đông của kinh thành Thăng Long, được dân chúng thời xưa vô cùng kính phục và tôn sùng. Thần Long Đỗ đã phá phép thuật trấn yểm phong thủy nước Nam của Cao Biền (xem bài: Chuyện thiền sư Việt phá giải thuật phong thủy của Cao Biền). Tương truyền, năm Canh Tuất, năm 1010, Vua Lê Thái Tổ dời đô từ Hoa Lư về thành Đại La, rồi đổi tên Đại La thành Thăng Long. Khi xây dựng lại thành Thăng Long thì thành cứ xây rồi lại lở. Vua liền vào đền cầu khấn, chợt thấy ngựa trắng từ trong đền đi ra, đi quanh một vòng, đi đến đâu đều để lại dấu chân, xong ngựa trắng trở vào đền thì biến mất. Vua liền cho đắp thành theo dấu chân mà ngựa trắng để lại thì dựng được thành. Vua liền cho thờ làm Thành hoàng Thăng Long, phong thần Long Đỗ làm “Quốc đô Định bang Thành hoàng Đại vương” và cho gọi ngôi đền là “Bạch Mã linh từ” tức đền thiêng ngựa trắng. Tượng ngựa trắng thờ bên trong đền từ lâu đã trở thành biểu tượng linh thiêng của ngôi đền.

Đền Bạch Mã đón nhận bằng xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt

Điểm nổi bật của nét kiến trúc bên trong ngôi đền Bạch Mã là toàn bộ khung n hà gỗ với hệ thống cột gỗ lim lớn, bộ đỡ mái đều được làm theo đúng kiểu “giá chiêng chồng rường con nhị”, nét chạm khắc tỉ mỉ, chắc, khỏe. Với qui mô trên diện tích hơn 500m², di tích lịch sử đền Bạch Mã không chỉ mang ý nghĩa tâm linh mà còn sở hữu nét kiến trúc điêu khắc đặc sắc từ thời Lý, Trần mang tính nghệ thuật cao và lưu giữ những tư liệu quý giá về lịch sử Thăng Long - Hà Nội. Đền Bạch Mã là một công trình đồ sộ, mặc dù đã trải qua nhiều lần trùng tu nhưng vẫn được gìn giữ và bảo quản khá tốt. Hiện nay, trong đền, vẫn còn lưu giữ được hơn 15 tấm bia ghi chép sự tích đền và thần, nghi lễ cúng bái cũng như lịch sử các lần trùng tu tôn tạo lại đền rất chi tiết.

Hằng năm, hội đền Bạch Mã được tổ chức vào ngày 12 và 13/2 Âm lịch, thường có đoàn rước kiệu mặc những bộ trang phục truyền thống, nhiều màu sắc lộng lẫy, với những hoạt động như: dâng hương, tế lễ, múa sư tử và biểu diễn nghệ thuật hấp dẫn,… Lễ hội của đền được tổ chức với ý nghĩa tiễn mùa Đông qua và đón mùa Xuân mới, mong sao cho mùa màng bội thu, Nhân dân được sống ấm no, hạnh phúc, đó chính là sự dung hòa giữa văn hóa tín ngưỡng dân gian và nghi thức cúng cung đình ảnh hưởng từ Đạo giáo. Chính sự dung hòa đó đã tạo nên nét đặc sắc trong lễ hội đền Bạch Mã. Đền Bạch Mã từ lâu đã trở thành một di sản lịch sử, văn hóa quan trọng, là một trong những điểm đến tâm linh của Nhân dân Thủ đô. Đền Bạch Mã được xếp hạng di tích lịch sử kiến trúc nghệ thuật quốc gia, năm 1986.

Tây trấn, đền Voi Phục cũng là đền Thủ Lệ, hiện nằm trong Công viên Thủ Lệ, bên hồ Thủ Lệ, thuộc địa phận quận Ba Đình, là địa điểm lí tưởng để đến vãn cảnh và dâng hương. Đền Voi Phục được xây dựng vào thế kỉ XI, năm 1065, thời nhà Lý và trấn giữ phía Tây kinh thành Thăng Long xưa. Đền nằm trên gò Long Thủ và được bao quanh giữa những tán cây cổ thụ xanh tốt. Đền Voi Phục thờ thần Linh Lang là Hoàng tử thứ tư của Vua Lý Thánh Tông đã có công đánh quân Tống xâm lược giữ nước. Theo truyền thuyết thì Vua Lý Thái Tông cùng một cung phi thứ chín Dương Thị Quang sinh được Hoàng tử Linh Lang. Khi đất nước có ngoại xâm, Linh Lang bỗng vươn mình thành một tráng sĩ, xin Vua cha cấp cho 5.000 quân cùng voi chiến xông trận diệt giặc, mang dáng dấp của Phù Đổng Thiên vương khi xưa. Sau khi thắng trận khải hoàn trở về, Linh Lang đột nhiên lâm bệnh nặng. Phụ hoàng đến thăm, Linh Lang tiết lộ rằng mình không phải phàm nhân bình thường, rồi qua đời. Nhà vua thương tiếc phong là “Thượng đẳng thần” - Linh Lang Đại vương. Năm 1065, Vua Lý Thánh Tông cho lập đền Linh Lang. Đền Linh Lang còn có tên khác là đền Voi Phục là do phía trước cửa đền có đắp hai con voi quỳ gối. Tương truyền khi hoàng tử Linh Lang đi đánh giặc thì có con voi quỳ xuống đưa Hoàng tử lên trên vành voi để ra đánh giặc.

Trải qua biết bao biến cố và chiến tranh, đặc biệt là sau khi bị thực dân Pháp phá hủy, đền Voi Phục đã nhiều lần được trùng tu, sửa chữa, đến ngày nay đã trở nên khang trang hơn. Mặc dù, cũng có nhiều thay đổi so với ban đầu, song ngôi đền vẫn giữ được vẻ uy nghi, sự linh thiêng vốn có. Phía trong đền, có nhiều chi tiết chạm khắc hình rồng cùng các họa tiết trang trí hoa lá tỉ mỉ trong khung cảnh vô cùng yên tĩnh và thanh bình. Đền Voi Phục không chỉ có vẻ đẹp kiến trúc đặc sắc mà còn mang nhiều ý nghĩa tâm linh thiêng trong bản sắc văn hóa độc đáo của dân tộc.

Vào ngày mùng 9 và mùng 10/2 Âm lịch, hằng năm, đền thường tổ chức lễ hội mang tính chất mở với sự tham gia của du khách thập phương tới cầu bình an, tiền tài, danh vọng, hình ảnh lễ rước kiệu còn mang ý nghĩa kiệu thánh đi vi hành ban lộc, ban phúc cho Nhân dân.

Ngoài những ý nghĩa trấn yểm, bảo vệ cho kinh thành Thăng Long luôn được bình yên, đền còn là nơi giao thoa của nhiều nền văn hóa khác nhau xuyên suốt dòng chảy văn hóa lịch sử và đã trở thành vẻ đẹp của Hà Nội cần được giữ gìn và bảo tồn. Đền Voi Phục chính thức được Bộ Văn hóa xếp hạng di tích lịch sử văn hóa quốc gia vào năm 1962.

Đền Voi Phục, đền Quán Thánh nhận Bằng xếp hạng Di tích quốc gia đặc biệt

Nam trấn, đền Kim Liên theo thư tịch cũ để lại thì đền được xây dựng từ thời Vua Lý Thái Tổ, thế kỉ XVII. Trước đây, đền thuộc phường Kim Hoa, sau thuộc phường Đông Tác, huyện Thọ Xương, phủ Hoài Đức, ngày nay là phường Phương Liên, quận Đống Đa. Đền Kim Liên là ngôi đền trấn giữ bảo vệ kinh thành Thăng Long ở phía Nam, là nơi thờ thần Cao Sơn Đại vương. Cao Sơn Đại vương là một trong những người con của Lạc Long Quân và Âu Cơ. Theo truyện xưa kể lại Cao Sơn Đại vương theo mẹ lên núi, sau trợ giúp Sơn Tinh đánh bại Thủy Tinh. Thần Cao Sơn Đại vương đã có công giúp Vua Lê Tương Dực dẹp loạn, khôi phục nhà Lê được nhà vua lập đền thờ để tưởng nhớ.

Theo sử liệu tại đền, đền Kim Liên được xây dựng từ khi Vua Lý Thái Tổ rời đô từ Hoa Lư ra Thăng Long để bảo vệ phía Nam kinh thành mới. Đình Kim Liên được xây dựng tựa lên một gò đất cao nhất vùng, từ dưới sân bước lên phải qua 9 bậc gạch, là nơi mở ra ô Kim Hoa (còn gọi là ô Đồng Lầm), cửa ngõ giao lưu giữa vùng Sơn Nam về với kinh thành. Kết cấu đình và đền Kim Liên gồm có nghi môn, đại bái và cung cấm. Nghi môn là một nếp nhà ba gian, xây kiểu tường hồi bít đốc. Hậu cung là một nếp nhà ba gian dọc, xây gạch trần mái lợp ngói ta. Gian cuối cùng là nơi thờ Cao Sơn Đại vương và hai nữ thần phối hưởng là tôn nữ Động Hồ Trưng Vương và Huệ Minh Công chúa. Trong đền Kim Liên có tấm bia đá rất lớn được chạm khắc tinh xảo dòng chữ: “Cao Sơn Đại vương thần từ bi minh” do sử thần Lê Tung soạn, năm 1510, nói về công lao của thần Cao Sơn Đại vương trong việc ngầm giúp vua Lê giành lại ngai vàng từ tay ngoại thích. Đây chính là di vật quan trọng nhất tại đền Kim Liên đến nay vẫn còn nguyên giá trị. Tại đình Kim Liên còn lưu giữ 39 đạo sắc phong cho thần Cao Sơn Đại vương, 26 sắc phong thời Lê Trung Hưng, 13 sắc phong thời nhà Nguyễn.

Trải qua nhiều biến cố lịch sử, đền Kim Liên đã được sửa chữa, tu tạo lại. Sau này, đền được bổ sung thêm cổng tam quan trước cổng đền và các kiến trúc mới tạo thành một ngôi đình làng, gọi là đình Kim Liên. Các công trình trong đền được trang trí với các họa tiết, hoa văn công phu, sinh động mang đậm phong cách kiến trúc nghệ thuật thời Nguyễn. Ngoài ra, đền Kim Liên còn lưu giữ những tấm bia đá mang nhiều giá trị lịch sử đặc sắc. Năm 1990, đền Kim Liên đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là di tích lịch sử cấp quốc gia. Ngày nay, đình được tu bổ và xây mới lại trên nền của di tích cũ.

Lễ hội đền Kim Liên

Trước đây, lễ hội đền Kim Liên thường diễn ra từ ngày 11/3 đến 16/3 Âm lịch nhưng nay chỉ gói gọn trong hai ngày 15 và 16. Lễ hội chính là ngày 16/3 Âm lịch hằng năm - đây là ngày sinh của thần Cao Sơn. Ngày này, người dân làng Kim Liên lại tổ chức lễ hội truyền thống với các hoạt động tế lễ để báo đáp ơn thần cùng nhiều trò chơi dân gian đặc sắc như: cờ người, chọi chim, thi đấu võ thuật, bóng bàn,… thu hút đông đảo người dân tham gia.

Bắc trấn, đền Quán Thánh còn gọi là đền Trấn Vũ trấn giữ phía Bắc của kinh thành mang kiến trúc độc đáo. Đền được xây dựng từ thế kỉ X, năm 1010 dưới triều Vua Lý Thái Tổ. Hiện nay, đền Quán Thánh nằm ngay ngã tư đường Quán Thánh với đường Thanh Niên, đối diện Hồ Tây quanh năm luôn mát mẻ. Đền Quán Thánh thờ Huyền Thiên Trấn Vũ là vị thần có công trừ tà diệt quái. Theo truyền thuyết từ xưa, Huyền Thiên Trấn Vũ là vị thần của Đạo giáo có tài bắt quyết trừ ma, thu phục rùa và rắn yêu quái, giúp dân trừ tà diệt yêu, trừ rùa thành tinh. Vào thời Vua Hùng thứ 14, thần trừ cáo chín đuôi ở Tây Hồ, giúp Vua An Dương Vương trừ Bạch Kê tinh để xây thành Cổ Loa, diệt Hồ Ly tinh trên sông Hồng vào thời Vua Lý Thánh Tông. Đền được xem là nơi linh thiêng vào bậc nhất, các đời vua Lê thường đến đây làm lễ cầu mưa mỗi khi hạn hán xảy ra. Năm 1823, Vua Minh Mạng lên ngôi đổi tên đền là Trấn Vũ Quán. Sang thời Vua Thiệu Trị, năm 1842, thì đền đổi tên là Quán Thánh như bây giờ.

Trong đền, nổi bật nhất có pho tượng Trấn Vũ uy nghiêm, đúc năm 1677, bằng đồng đen cao 3,96m, nặng khoảng 4 tấn, toát lên vẻ uy nghi, đầy sức mạnh với các đường nét rất tinh tế, có hồn, mang dáng vẻ riêng biệt. Tượng tạc hình ảnh đức Huyền Thiên Trấn Vũ mặc áo đạo sĩ, ngồi trên một tảng đá lớn, tay trái bắt quyết, tay phải chống gươm có rắn quấn và chống lên lưng vị rùa. Vị quan trực tiếp chỉ huy đúc tượng Thánh Huyền Thiên Trấn Vũ là Vũ Công Chấn. Ông cho đúc tượng Huyền Thiên Trấn Vũ bằng đồng hun đen, thay cho pho tượng bằng gỗ trước đó. Tượng Trấn Vũ thể hiện nghệ thuật đúc đồng và tạc tượng độc đáo đã khẳng định sự tài hoa và khéo léo của những nghệ nhân Hà thành cách đây ba thế kỉ. Năm 2016, pho tượng đã được công nhận là một trong những bảo vật quốc gia. Cùng được đúc với tượng là quả chuông cao tới gần 1,5m, hiện treo ở gác tam quan. Ngoài ra, đền Quán Thánh còn có những đồ vật bằng đồng rất lớn khác như: chiếc khánh đồng từ thời Tây Sơn, đôi đèn bằng đồng chạm trổ rất cầu kì, cùng vạc đồng, lư hương đồng… và 52 bộ hành phi câu đối từ các thời. Không chỉ thế, đền Quán Thánh còn nổi tiếng với vẻ đẹp của nghệ thuật chạm khắc gỗ. Kiến trúc trong đền có giá trị nghệ thuật cao với những mảnh chạm khắc trên gỗ vô cùng độc đáo trong một không gian bố cục hài hòa. Trên các bộ phận bằng gỗ của ngôi đền có các đề tài như: tứ linh, dơi, cá, tùng, trúc, cúc, mai, lẵng hoa, bầu rượu, thanh gươm, cảnh sinh hoạt của trần gian và thượng giới… được chạm khắc một cách tinh xảo mang đậm phong cách nghệ thuật thời Lê. Có thể thấy, đền Quán Thánh không chỉ là một công trình độc đáo về mặt kiến trúc mà còn là nơi sinh hoạt tín ngưỡng văn hóa của người Hà Nội xưa. Vào mùng 03/3 Âm lịch hằng năm, đền đều tổ chức lễ hội để người dân tưởng nhớ đức Huyền Thiên Trấn Vũ, người đã có công diệt trừ tà ma, yêu quái mang lại bình yên cho người dân, thu hút đông đảo người dân Thủ đô tham gia. Bên cạnh đó, vào mùng Một, ngày Rằm hoặc lễ, Tết, đền Quán Thánh cũng đón tiếp rất nhiều du khách và người dân đến dâng hương, cầu bình an, tài lộc.

Tóm lại, Thăng Long tứ trấn có lịch sử lâu đời, gắn liền với văn hóa người Việt từ nghìn xưa, trở thành biểu tượng bất hủ của Hà Nội nghìn năm văn hiến, là chiếc cầu nối truyền thống nghìn năm của kinh đô Thăng Long xưa tới Hà Nội hôm nay. “Tứ trấn Hà Nội” không chỉ là những di tích lịch sử ghi dấu lại một thời kì lịch sử oai hùng của cả dân tộc, trở thành biểu tượng không thể thiếu cho sức sống của Hà Nội, cho đời sống văn hóa, tâm linh người Việt. Trải qua hàng nghìn năm lịch sử nhưng giá trị của “tứ trấn” vẫn còn vẹn nguyên. Tuy mỗi đền thờ một vị thần khác nhau, mang những nét kiến trúc độc đáo, riêng biệt nhưng bốn ngôi đền đều đã trở thành một phần không thể thiếu của nét văn hóa đất Hà thành. Ngày nay, “tứ trấn” vẫn ngày đêm trấn giữ bốn hướng huyết mạch Đông, Tây, Nam, Bắc để bảo vệ cho Thủ đô Hà Nội ngày càng yên bình, phồn vinh.

Với giá trị ý nghĩa lịch sử, văn hóa, kiến trúc nghệ thuật, Thăng Long tứ trấn được xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt. Sáng ngày 29/5/2022, Quận ủy, HĐND, UBND, Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam quận Ba Đình, Thành phố Hà Nội tổ chức Lễ đón nhận Bằng xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt Thăng Long tứ trấn cho đền Voi Phục, đền Quán Thánh. Đây là những di tích thực sự kiểu mẫu, văn minh, xứng đáng là nơi lưu giữ hồn thiêng sông núi “Thăng Long tứ trấn”, địa chỉ giáo dục truyền thống yêu nước, tinh thần đoàn kết, niềm tự hào dân tộc, hun đúc ý chí, khát vọng xây dựng đất nước thịnh vượng, hùng cường cho các thế hệ hôm nay và mai sau.

Minh Hồng

Tài liệu tham khảo:

1. Nguyên Phong, Thăng Long tứ trấn - biểu tượng tâm linh của Hà Nội có từ khi nào, https://www.ntdvn.net/van-hoa/thang-long-tu-tran-bieu-tuong-tam-linh-cua-ha-noi-co-tu-khi-nao-314076.html

2. Thu Hường, Thăng Long tứ trấn - nét văn hóa lịch sử đặc sắc của Hà Nội, https://consosukien.vn/thang-long-tu-tran-net-van-hoa-lich-su-dac-sac-cua-ha-noi.htm.

3. Trung Nguyên - Văn Điệp, Lễ đón nhận Bằng xếp hạng Di tích quốc gia đặc biệt Thăng Long tứ trấn - đền Voi Phục, đền Quán Thánh, https://baotintuc.vn/anh/le-don-nhan-bang-xep-hang-di-tich-quoc-gia-dac-biet-thang-long-tu-tran-den-voi-phuc-den-quan-thanh-20220529110328616.htm.

4. Trấn Nam, Thăng Long tứ trấn - sự hội tụ văn hóa nội lực và ngoại sinh, http://www.didulich.net/kham-pha/thang-long-tu-tran--su-hoi-tu-van-hoa-noi-luc-va-2200.

5. Phỉ Thúy/ VOV online, Thăm “Tứ trấn Thăng Long” - dấu ấn tâm linh Việt, https://vov.vn/du-lich/tham-tu-tran-thang-long-dau-an-tam-linh-viet-250567.vov.