Dân tộc Cao Lan hay còn gọi cách khác là hay người Sán Chỉ hoặc Sán Chấy hay Hờn Bán, là một trong số 54 dân tộc tại Việt Nam. Đồng bào dân tộc Cao Lan chủ yếu sống tập trung ở các tỉnh phía Bắc như: Tuyên Quang, Thái Nguyên, Bắc Giang, Yên Bái, Quảng Ninh, Cao Bằng, Lạng Sơn,  Đắk Lắk.

Cũng như các dân tộc khác, Tết cổ truyền là một trong những ngày lễ lớn, thể hiện sự trân trọng với Tổ tiên, các thần linh như: thần sông, thần núi, thần đá, thần cây… Đồng thời, cũng là dịp gia chủ cảm tạ các vật dụng trong gia đình và nông cụ sản xuất ngoài đồng đã giúp cho họ có một năm sản xuất an toàn, bội thu. Tết của đồng bào dân tộc Cao Lan thường được chuẩn bị từ ngày 27 tháng Chạp và kéo dài đến hết Rằm tháng Giêng Âm lịch. Những ngày trước Tết, mọi người đều bận rộn với công việc chuẩn bị đồ ăn, nước uống, đặc biệt là các món đặc sản như: bánh chưng, bánh chim gâu, bánh gai, bánh rán, bánh chè, bánh chưng… một phần được dâng lên Tổ tiên, một phần dùng để đãi khách quý trong dịp Tết.

Phong tục dán giấy đỏ lên mọi đồ dùng trong nhà ngày Tết của người Cao Lan

Công việc dọn dẹp, trang trí nhà cửa cũng được người Cao Lan chú trọng. Theo quan niệm của đồng bào Cao Lan, giấy đỏ biểu trưng cho sự sung túc, mùa màng bội thu và còn mang ý nghĩa tâm linh “xua đuổi” tà ma. Khi giấy đỏ được dán lên những nơi quan trọng trong ngôi nhà chính là thể hiện niềm tin vào năm mới tiếp tục no ấm, hạnh phúc. Giấy đỏ tượng trưng cho sự may mắn, màu sắc, có sức mạnh xua đuổi tà ma và mang ý nghĩa con người tặng áo mới, tiền cho đồ vật để sang năm mới trâu bò, cày cuốc, cây cối, chuồng trại, vật dụng mới mang lại cho con người may mắn trong làm ăn.

Một trong những món ăn truyền thống trong dịp Tết của người Cao Lan là bánh chưng. Họ quan niệm âm dương giao hòa để vạn vật sinh sôi cũng được thể hiện rất rõ ngay trong cách làm các loại bánh. Người Cao Lan sống ở các địa phương khác nhau lại có các gói bánh chưng khác nhau. Có nơi nhất thiết trong ngày Tết phải làm bánh bố, bánh mẹ là loại bánh chưng gói tròn dài tượng trưng cho bánh bố, bánh vuông dày là bánh mẹ. Nơi thì gói bánh cái, bánh con, trong đó, bánh cái là bánh được gói to hơn, hai đầu thuôn lại để bánh có hình như mu rùa, bụng bánh hơi phẳng dẹt để buộc úp được 02 chiếc lại với nhau thành cặp khi đặt lên bàn thờ; bánh con có hình dáng tương tự nhưng kích cỡ nhỏ hơn được buộc lạt nối đuôi lại với nhau nên còn được gọi là bánh vắt vai.

Vào dịp Tết, người Cao Lan có tục lấy hai chiếc cối xay hoặc cối giã gạo bịt kín bằng giấy hồng điều, sau khi nhờ thầy chọn ngày tốt, hợp với tuổi của gia chủ thì mở ra để xay, giã với hy vọng một năm mới được mùa, nhiều của ăn của để. Nếu không làm đúng nghi thức thì người Cao Lan cho rằng sang năm mới cối sẽ bị đói vì mất mùa.

Trong ngày Tết, đối với người Cao Lan khi chưa hóa vàng mã thì Tổ tiên vẫn đang ở trong nhà ăn Tết cùng nên không được để hương nhang bàn thờ bị tắt. Ngày 30 Tết là ngày quan trọng nhất trong năm, trên bàn thờ Tổ tiên được sắp đặt mâm hoa quả, bánh kẹo, bên cạnh là cành đào, cành mận. Điều đặc biệt là bàn thờ của đồng bào Cao Lan được chia làm hai khu vực, khu trang trọng nhất là để thờ các cụ tổ ngoài 5 đời, bàn thờ này chỉ bày hoa thơm, quả ngọt và nước trà, vì đồng bào quan niệm nếu quá 5 đời thì các cụ đã thành tiên nên đồ thờ là các thức chay tinh khiết. Còn bàn thờ các cụ dưới 5 đời, đồ cúng chỉ có các thức ăn mặn, có một thứ không thể thiếu là thủ lợn và gà trống. Gà cúng Tổ tiên phải đảm bảo các yêu cầu: chân vàng, lông mượt, không quá non cũng không quá già, đặc biệt là chưa đạp mái.

Sáng mùng Một Tết chỉ có người đàn ông đi chúc Tết hàng xóm vì phụ nữ phải ở nhà trông nom hương khói và chuẩn bị nấu nướng khi có khách đến nhà chúc Tết. Sáng mùng Hai Tết, các ông chủ nhà lại tiếp tục sắm mâm lễ đi cầu đình, cầu miếu tế lễ trời đất, thần hoàng làng. Tại đây, các thầy cúng sẽ giúp các gia đình bái thỉnh trời đất, thần hoàng phù hộ cho dân làng sang năm mới mọi sự tốt lành. Cúng xong, nửa mâm lễ ăn tại chỗ và nửa còn lại mang về cho người nhà. Trong ngày lễ cầu đình, miếu, các thầy cúng cũng sẽ xem ngày mở cối xay, cối giã cho các thành viên trong làng.

Từ ngày mùng Ba Tết trở đi, phụ nữ được đi chúc Tết họ hàng xa gần và dự hội Xuân với các trò chơi náo nhiệt như: kéo co, tát yến, đi cà kheo, thi bắn nỏ, đánh đu và nam thanh, nữ tú hát Sình ca giao duyên, người cao tuổi hát các bài Sình ca cổ về sử thi, sự tích, cổ tích, đàm đạo văn thơ… Đến tối, mọi người trở về nhà để thắp hương lên bàn thờ Tổ tiên và sum họp bên mâm cơm gia đình.

Đồng bào Cao Lan múa “Chim gâu, xúc tép” trong ngày Tết

Với người Cao Lan, từ xưa đến nay, Tết Nguyên đán không chỉ là dịp ăn ngon, mặc đẹp mà còn để gắn kết các thành viên trong gia đình, dòng tộc và cả cộng đồng làng xã, mọi người được gần nhau hơn qua mâm cơm ngày Tết qua lời chúc tụng vui vẻ. Nét đẹp văn hóa truyền thống đó được người Cao Lan luôn trân trọng giữ gìn, lưu truyền cho con cháu mai sau.

Thụy Giang