Chùa Hang có tên tiếng Khmer là Kompông Chrây hay Mồng Rầy, nằm cách trung tâm thành phố Trà Vinh 5km về hướng Nam theo quốc lộ số 54. Tương truyền, nơi chùa Kompông Chrây tọa lạc khi xưa là một bến sông có một cây đa cổ thụ rất to. Thấy vị trí tốt, các vị sư tiền bối đã đến dựng chùa và đặt tên là Kompông Chrây, có nghĩa là bến cây đa. Chùa được hình thành năm 1637, đến nay trải qua 23 đời sư trụ trì khác nhau. Người dân địa phương quen gọi là chùa Hang, do kiến trúc cổng chùa dạng hang vòm, tạo sự khác biệt giữa chùa Hang với các chùa Khmer khác trong tỉnh.

Quang cảnh chùa Hang nhìn từ trên cao

Khuôn viên chùa Hang rộng rãi, với một nửa diện tích là rừng tự nhiên, cây cao rậm rạp, là nơi hội tụ của nhiều loài chim. Cổng chính của chùa hướng ra phía bờ sông, cổng phụ xây dựng vòm cuốn, tường rất dày. Hai bên cổng chính là hai tượng Yak có kích thước tương đương người thật. Trong quan niệm của người Khmer, Yak là chằn tinh, mắt lồi, nanh dài, mặc áo giáp, cầm gậy, hung ác được Phật cải hóa cho làm bảo vệ ở những ngôi chùa Khmer. Hình tượng Yak là một trong những mô típ giữ vị trí quan trọng trong nghệ thuật tạo hình các chùa Khmer vùng Nam Bộ. Xung quanh chùa được bao bọc bởi hàng hàng, lớp lớp cây sao dầu cổ thụ, là nơi trú ngụ cho nhiều loài chim, cò với số lượng hàng nghìn con.

Cổng phụ phía Tây chùa Hang được xây dựng nhìn ra tỉnh lộ 36, nay là quốc lộ 54, giống như một chuỗi hệ thống 03 hang động san sát nhau, trong đó, cổng chính giữa có hình dạng như một hang lớn, hai cổng hai bên là hai hang nhỏ. Cả ba cổng đều được xây kiên cố với tường dày khoảng 12m, tạo cảm giác như đang đứng trong một hang đá.

Kết cấu cổng phụ chùa Hang

Tiến vào trong khuôn viên chùa Hang, chính điện được xây dựng trên nền đất cao, thông thoáng và có nhiều bậc cấp dẫn lên cùng với hệ thống hoa văn, hoạt tiết được điêu khắc tỉ mỉ. Phần mái của chính điện được cấu tạo từ nhiều lớp gạch chồng lên nhau, trên đỉnh là trụ tháp cao vút hình chóp đầy uy nghi. Trong chính điện là hai hàng cột cao lớn uy nghi, ở giữa là bàn thờ với tượng Phật Thích Ca lớn được đặt trên cao nhất, phía dưới là những tượng Phật Thích Ca với kích thước nhỏ hơn trong nhiều tư thế khác nhau.

Phía trước nhà khách và tăng xá là tháp cột cờ, chân tháp có bộ phù điêu 7 đầu rắn thần Naga. Hai bên có bộ bánh xe 12 căm (nan hoa) tượng trưng thập nhị nhân duyên. Đối diện với chính điện chùa Hang là quần thể tượng 12 con giáp, được bố trí hình vòng cung đắp nổi cặp rồng uốn lượn như chiếc thuyền. Đầu rồng ngẩng trên hai trụ đắp phù điêu thần Yak và voi. Nhìn từ bên trái sang là các tượng bao gồm các thần tiên và chằn cỡi chuột, cưỡi bò, cọp, thỏ và rồng, tương ứng với Tý - Sửu - Dần - Mão - Thìn của người Việt.

Tháp cột cờ ở chùa Hang

Về phía bên phải cũng theo trình tự gồm các vị thần tiên cưỡi dê, khỉ, gà, chó và thần cưỡi heo xếp ngoài cùng. Chính giữa có vị thần cưỡi đầu rắn Naga và thần cưỡi ngựa bố trí sát bình phong. Trên tấm bình phong là một kiến trúc xây tháp 4 mặt có mái che, hai bên có tượng nữ thần Kinnari chống đỡ mái, trên cùng là bộ tượng 8 vị Phật chắp tay.

Cũng như các ngôi chùa Khmer khác tại Trà Vinh, chùa Hang không chỉ là nơi thờ tự, sinh hoạt tín ngưỡng mà còn lưu giữ, bảo tồn nhiều nét văn hóa, nghệ thuật truyền thống đặc trưng của người Khmer. Bên cạnh đó, chùa trong phum, sóc của bà con Khmer cũng đảm nhiệm vai trò giáo dục đạo đức. Trong khuôn viên chùa Hang còn có trường học cho trẻ em khá quy mô. Ngoài ra chùa có 20 nhà sàn nhỏ, mỗi nhà vừa đủ chỗ cho một người, để nam giới Khmer trong vùng và lân cận có thể đến để cầu nguyện, tu tập ở đây mỗi ngày.

Bà con dân tộc Khmer tham dự lễ dâng y Kathina tại chùa Hang

Trong chùa Hang còn có xưởng điêu khắc gỗ tạo ra nhiều sản phẩm có mặt trong thị trường mỹ nghệ Việt Nam và có một “sân chim” được bảo vệ nghiêm ngặt, tồn tại sát bên cạnh thành phố Trà Vinh.

Xưởng điêu khắc gỗ nằm ẩn phía trong ngôi chùa, kế bên là phòng trưng bày hàng trăm sản phẩm đã được các nghệ nhân của xưởng hoàn chỉnh, tạo dáng. Các tác phẩm mỹ nghệ đủ mọi hình dạng, kích cỡ, nhiều nhất là dòng tác phẩm động vật hoang dã, những tạo dáng các tác phẩm gần gũi với đồng bào Khmer Nam Bộ, hình tượng 12 con giáp, tứ linh, các hoa văn trang trí cho chùa Khmer, mô phỏng các sinh hoạt, lao động của đồng bào Khmer, dụng cụ trang trí, hình ảnh rắn thần Naga trong văn hóa Phật giáo, các kiến trúc của đồng bào Hoa như long lân quy phụng, tượng Quan Âm, tượng Phật…

Hoạt động điêu khắc gỗ tại chùa Hang

Nghệ thuật điêu khắc tượng chim, thú từ gốc, rễ, thân cây sao, dầu của các nhà sư trong chùa và các nghệ nhân được trưng bày khắp không gian trong chùa. Khi đến chùa Hang, người dân và du khách có thể trực tiếp chứng kiến các nghệ nhân và sư tăng tại xưởng điêu khắc gỗ, đang thao tác bằng nhiều dụng cụ gọt, đục, mài khác nhau. Tất cả sản phẩm đều được chế tác thủ công từ chính các gốc cây, vốn tưởng chỉ bỏ đi ở khắp các phum, sóc, nhưng dưới bàn tay khéo léo, tài hoa của các nghệ nhân đã trở thành những sản phẩm nghệ thuật có giá trị thẩm mỹ cao. Trải qua gần 30 năm hoạt động, đến nay, xưởng điêu khắc gỗ nghệ thuật của chùa Hang đã cho ra đời rất vô số tác phẩm ấn tượng với nhiều kích cỡ khác nhau, mang đậm dấu ấn của nghệ thuật tạo hình truyền thống người Khmer Nam Bộ. Khách đến tham quan, du lịch khi đến chùa Hang có thể chọn mua những tác phẩm nghệ thuật điêu khắc gỗ để làm quà lưu niệm.

Hệ sinh thái động - thực vật xung quanh chùa Hang

Bên cạnh ấn tượng từ xưởng điêu khắc gỗ có một không gian xung quanh chùa Hang xanh mát và hòa mình vào thiên nhiên, đó là “ngôi nhà” của nhiều chủng, giống thực vật như tre, sao, dầu, trúc… Những rặng cây này mọc chen nhau thành nhiều tầng cao, thấp khác nhau, đem lại giá trị thiết thực về cung cấp sinh quyển và là nguồn gen tự nhiên cho các thế hệ cây sau này. Trong lịch sử chùa Hang có ghi, trước kia nơi đây là nơi trú ngụ của đàn dơi rất đông. Tết Mậu Thân năm 1968, một quả bom rơi trúng khu vực chùa khiến 62 người chết, 57 người bị thương, chùa bị hư hại nặng, đàn dơi khiếp sợ bay mất. Đến năm 1977, sư Thạch Suông (nay là sư trụ trì đời thứ 23) trở về vận động mọi người cùng chung tay phục dựng lại ngôi chùa. Từ đó, chùa trở nên khang trang, bề thế hơn qua nhiều lần trùng tu, sửa chữa. Tuy nhiên, đàn dơi không quay trở lại chùa, thay vào đó, từ thập niên 1990 đến nay, các loài chim muông, đàn cò tìm đến cư ngụ vùng đất xung quanh chùa với cả nghìn con, đậu trắng cây. Có ngày, các sư trong chùa nhặt vài chục chim, cò con đem nuôi cho cứng cáp rồi mới thả lại môi trường tự nhiên.

Cò về xây tổ tại khu vực chùa Hang

Trong chùa, ngoài việc tu học Phật pháp, tham gia lớp học điêu khắc, các sư tăng đều góp công sức trong việc chăm sóc vườn chim. Nhiều du khách lần đầu đến thăm chùa đã vô cùng ngạc nhiên khi thấy chùa có nhiều chim đến như thế. Chim ở mọi nơi, trên các mái, dây điện, trên cây, trên sân… Ngay cả phía ngoài cổng chùa, trên đường phố đông đúc người xe, từng đàn chim vẫn đậu trên vỉa hè điềm nhiên mổ hạt, vẫy cánh, rỉa lông. Hệ sinh thái thực vật và chim muông xung quanh chùa Hang tạo cho nơi đây môi trường thoáng mát và không khí trong lành, mang lại cảm giác bình yên, thanh thản trong không gian thiền tự.

Có thể nhận thấy, chùa Hang với những giá trị văn hóa đậm chất Khmer Nam Bộ là một trong những điểm tham quan nổi tiếng ở Trà Vinh hấp dẫn du khách bởi vẻ đẹp cổ kính và không gian xanh với những tác phẩm điêu khắc mỹ nghệ do đôi bàn tay khéo léo của các vị sư nghệ nhân kỳ công sáng tạo.

Hữu Hưng