Những người Giáy cao tuổi cho biết: từ khi người Giáy sinh sống tại thôn Tả Van Giáy, xã Tả Van, huyện Sapa (Lào Cai) con cháu người Giáy đã thấy ông bà tổ chức lễ hội Roóng Poọc vào ngày Thìn tháng Giêng hằng năm. 

Theo quan niệm của người Giáy, đội thổi kèn Pí lè trong nghi lễ đóng vai trò rất quan trọng trong việc đón rước chủ lễ, chủ làng và các mâm lễ thỉnh Ngọc Hoàng, thần linh, trời đất. Sau khi rước mâm lễ vật tới chỗ định chôn cột cây nêu, chủ lễ quay về hướng mặt trời mọc, ra hiệu cho chủ làng thắp hương để thực hiện các nghi lễ đối với các thần trời, thần đất, xin được dựng cột nêu cho ngày lễ. Chủ lễ gieo cặp quẻ âm dương (được làm bằng gỗ đào), nếu gieo được quẻ sấp - quẻ ngửa có nghĩa là các thần đã đồng ý và phù hộ, liền hoá tiền vàng cho các thần. Chủ lễ ra hiệu lệnh cho các thanh niên bắt đầu dựng cột nêu và chôn gốc thật chặt. Khi chôn cột nêu, phải lựa chọn sao cho vòng mặt trời quay về Đông, vòng mặt trăng quay về phía Tây. Cột còn/“tòng cón” được làm từ cây mai, dài khoảng 10 - 20 sải tay, để cả ngọn, sau đó uốn cong ngọn để buộc vòng mặt trời, mặt trăng. Tiếp theo, chủ lễ gieo quẻ âm dương để biết được thần linh đã đến hay chưa. Vật dùng để xin âm dương được làm từ một cành đào nhỏ, dài 6cm, chặt vát hai đầu, chẻ đôi, khi xin, một mảnh sấp, một mảnh ngửa là được, tức là thần đã đến và ưng thuận; nếu không thì tiếp tục xin khi nào được mới thôi.

Sau đó, chủ lễ mời những người cao tuổi có uy tín (chủ làng, già làng, trưởng thôn) ra trước. Nam, nữ đứng riêng thành 2 hàng (mỗi bên 4 người) cầm những “quả còn” đã được “ra mắt” thần, ném tượng trưng ba lần, lấy cột nêu làm chuẩn, bên này tung và bên kia nhặt rồi tung lại, với mục tiêu tung quả còn xuyên thủng vòng mặt trăng. Sau đó, chủ lễ cầm khay đựng quả còn ra phát cho thanh niên, nam nữ đứng hai bên cột nêu, ném còn về phía vòng nhật, nguyệt, với mục đích là làm thủng vòng mặt trăng, mặt trời trên ngọn cột nêu. Quả còn tượng trưng cho “nam tính”, ném vào “phông còn”, phá vỡ “phông còn”, tượng trưng cho sự hòa hợp của âm dương và khát vọng cầu được mùa. Khi ném trúng “phông còn”, ông chủ làng liền tung hạt giống, với ý niệm, đó là những hạt thiêng, chứa năng lượng thiêng, có khả năng sinh sản mạnh, mọi người lao vào tranh cướp. Đây được coi là hình thức trao truyền sự linh thiêng sang hạt giống, nhằm ban phát sự thiêng liêng ấy cho dân làng cùng hưởng một mùa màng bội thu. Cây còn còn là biểu tượng của cây lúa thiêng, cây vũ trụ nối đất với trời, nối âm với dương để muôn vật giao hòa, sinh sôi, phát triển,... Cũng với ý niệm đó, khi dựng cây nêu, ngọn cây phải được quay theo hướng Đông, hướng của sự bắt đầu, hướng của sự sinh sôi, nảy nở.

Các hoạt động vui chơi khác, như hát dân ca, múa khèn,... cũng được diễn ra trong không khí náo nhiệt của lễ hội và đặc biệt là trò kéo co (còn được gọi là kéo mây), một trò không thể thiếu trong lễ hội Xuống đồng. Trong trò này, đồng bào dùng một sợi dây mây hoặc dây song, dài khoảng 20 - 30m, với đầu gốc hướng về phía Đông, đầu ngọn hướng về phía Tây. Sau khi kéo co, trên mảnh ruộng cạnh khu vực cây nêu, dân làng đem hai con trâu to, khoẻ ra cày từ 3 đến 5 đường cày, để tượng trưng cho việc bắt đầu một vụ mùa mới.

Lễ hội Roóng Poọc của người Giáy (xã Tả Van) phản ánh ước nguyện về một cuộc sống dân an, vật thịnh. Toàn bộ diễn trình nghi lễ và các trò chơi luôn gắn với tín ngưỡng phồn thực, cầu cho vạn vật sinh sôi, nảy nở. Dấu vết cầu mưa cũng phản ánh khá đậm nét trong hội Xuống đồng, như dán giấy màu vàng hình con rồng trên vòng nhật, nguyệt với ý nghĩa đảm bảo cho mưa thuận gió hòa.

Lễ hội Roóng Poọc thuộc loại hình lễ hội nông nghiệp, phản ánh một phần lịch sử sản xuất nông nghiệp trồng lúa nước của người Giáy qua tín ngưỡng: phồn thực, đa thần, thờ mặt trời,… Lễ hội ra đời và phát triển từ chính cuộc sống lao động, sản xuất của người Giáy ở Tả Van đã hàng trăm năm nay, nên nó mang tính lịch sử và nhân văn sâu sắc. Đây là sinh hoạt văn hóa cộng đồng mang tính chất tâm linh, kết hợp với diễn xướng dân gian, từ nghệ thuật ngôn từ, nghệ thuật tạo hình, nghệ thuật trình diễn dân gian và các trò dân gian,… gắn liền với đời sống tinh thần người Giáy xã Tả Van, huyện Sa Pa nói riêng và cộng đồng người Giáy tỉnh Lào Cai nói chung.

Lễ hội Roóng Poọc hiện đang được thực hành tốt, với nhiều biện pháp bảo vệ hiệu quả, được cộng đồng đồng thuận đề cử và cam kết bảo vệ. Với những giá trị lịch sử, văn hoá, khoa học tiêu biểu trên, Lễ hội Roóng Poọc (Xuống đồng) của người Giáy (xã Tả Van, huyện Sa Pa, tỉnh Lào Cai) đã được Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch quyết định đưa vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2013.

Theo dch.gov.vn