Đền Và, đền thờ Thần núi Tản viên Sơn Thánh, là ngôi đền thờ vị thần trong Tứ Bất Tử trong truyền thuyết của Việt Nam, đó là Đệ Nhất Phúc Thần Tản Viên, vị tổ của bách thần, còn gọi là Nam Thiên Thần Tổ. Đền Và còn gọi là Đông Cung trong hệ thống tứ cung của xứ Đoài, ngoài ra còn 3 đền khác: Bắc Cung thuộc xã Tam Hồng, huyện Vĩnh Lạc, Vĩnh Phúc; Nam Cung thuộc xã Tản Lĩnh; Tây Cung thuộc xã Minh Quang, huyện Ba Vì, Hà Nội. Đền Và nằm giữa đồi Và trồng nhiều cây Lim rộng 5,7 hecta. Hiện nay còn lại 247 cây lim cổ thụ. Hội cây Di sản Việt Nam đã công nhận 95 cây là Cây Di sản và số còn lại đang lập hồ sơ. Từ thế kỷ thứ 16 – 17 chỉ là ngôi đền đuợc dựng bằng tranh tre, nứa lá. Đến thế kỷ thứ 18 thì được xây dựng như bây giờ.

Theo tấm văn bia dựng vào năm Tự Đức thứ 36 (1883) tại đền thì đền Và đã có từ thời Việt Nam đang thuộc ách đô hộ của nhà Đường. Lúc ấy đền là khu thờ nhỏ nhưng rất linh ứng. Năm 1831 (Minh Mạng thứ 12), tỉnh lỵ Sơn Tây được thành lập, tập trung nhiều quan chức, thương gia, chỉ cách đền Và 2km. Để đáp ứng nhu cầu tín ngưỡng, những người này cùng với dân quanh vùng đã hưng công để xây dựng thêm nhà tiền tế 5 gian. Cho đến nay, nhà tiền tế đã trải qua 3 lần tu sửa lớn: tu tạo năm 1829 (Minh Mạng thứ 10), đại tạo năm 1902 (Thành Thái thứ 14) và lại tu tạo năm 1932 (Bảo Đại thứ 7). Theo thuyết phong  thủy, khu đồi có hình dáng con rùa đang bơi về phía mặt trời mọc. Khuôn viên của đền rộng khoảng 2.000m², được bao quanh bằng tường đá ong cao hơn 2m.

Nghi môn đền

Đền Và xây theo hướng Bắc - Nam, cửa đền có tam quan rộng, mái lợp ngói cổ, trên đỉnh đắp nổi hình lưỡng long triều nguyệt. Nghi môn - cổng chính của đền, hướng về núi Tản Viên (ở huyện Ba Vì) gồm ba gian dựng trên nền cao. Nghi môn có ba hàng cột gỗ đặt trên tảng kê bằng đá ong. Liền sát nghi môn, đăng đối hai bên theo chiều dọc là gác chuông và gác trống có kiến trúc tương tự nhau với kiểu chồng diêm 8 mái phỏng theo gác trống, gác chuông chùa Thầy và có dáng dấp của Khuê Văn Các trong Quốc Tử Giám. Mặt hướng vào sân đền được trang trí theo chủ đề ngũ phúc bằng hình năm con dơi xoè cánh ôm lấy cửa sổ tròn. Đền Và đuợc thiết kế “nội công, ngoại quốc”, vì vậy đền Và là nơi thờ chính. Đền Thuợng, đền Hạ, đền Trung vẫn là thờ vọng. Đền Và bên trong cùng là thờ Tam vị Tản Viên Sơn và Mậu Mẹ, sau đó đến Ban công đồng, Ban tứ trụ triều đình và các quan. Ngoài cùng là các vị quan văn, quan võ cùng các quan khác. Nó mang ý nghĩa thể hiện như một đất nước thời xưa. Chỉ duy nhất ở đền Và là thể hiện điều này qua kiến trúc “nội công, ngoại quốc””.

Gác trống đền

Gác chuông đền

Đền Và hiện nay còn lưu giữ 5 bản thần tích “Tản Viên Sơn Thánh” cùng 18 đạo “sắc phong” của các đời vua, trong đó có 17 bản chính có dấu ấn; 47 đôi câu đối được chạm khắc, viết trên vách cột, trên gỗ và 18 bức hoành phi viết trên gỗ hoặc đá. Nơi đây còn có 2 bia đá, 3 chuông đồng, 4 tấm biển gỗ.

Đền Và là một trong những trung tâm sinh hoạt tín ngưỡng thờ Tản Viên Sơn Thánh. Lễ hội chính là hội xuân được tổ chức vào rằm tháng Giêng với nghi lễ trung tâm là rước long ngai bài vị "Tam vị Đức Thánh Tản" từ Đền Và qua sông Hồng sang tả ngạn đến Đền Dội ở làng Di Bình, xã Vĩnh Ninh, huyện Vĩnh Tường, tỉnh Vĩnh Phúc, để tế lễ và diễn lại sự tích Đức Thánh Tản Viên tắm, sau đó quay trở lại Đền Và. Cứ ba năm lại mở hội lớn một lần vào các năm Tý, Mão, Ngọ, Dậu.

Ngoài hội xuân, ở Đền Và còn có hội thu được tổ chức vào rằm tháng Chín với nghi thức chính là đánh bắt cá ở sông Tích để chọn ra 99 con cá trắng to chế biến thành các món cá luộc, cá nướng, cá gỏi… để tế Thánh. Tục tế cá xuất phát từ truyền thuyết Thánh Tản Viên dạy người dân kéo vó và bắt được 100 con cá, trong đó có một con cá trê đang có mang được Ngài phóng sinh, sau này con cá trê đó sinh được 9 con, đều hoá đá, đầu chầu về hướng Đền Và. Những ngày lễ hội, hàng chục nghìn người người dân của 8 làng thuộc xã Trung Hưng, thị xã Sơn Tây, Hà Nội và làng Di Bình, xã Vĩnh Ninh, huyện Vĩnh Tường, tỉnh Vĩnh Phúc, cùng du khách thập phương, nô nức tham dự các hoạt động. Du khách du lịch trong nước đến với đền Và, không chỉ vì sự linh thiêng mà còn vị nét đẹp trong cảnh quan, kiến trúc và sự cổ kính của ngôi đền”.

Đền Và là một trong số không nhiều di tích lịch sử của Hà Nội lưu giữ được nguyên trạng cảnh quan, kiến trúc cùng những giá trị nghệ thuật đặc sắc của lịch sử văn hóa Việt Nam. Trong đền Và có rất nhiều văn bia là câu đối, hoành phi… Đặc biệt trong Cấm cung có 4 chữ “Thượng Đẳng Tối Linh” nghĩa là Tản viên Sơn Thánh được thờ phụng ở đây và đứng đầu trong Tứ bất tử. Bên ngoài điện tế thì có câu “Nam Thiên Tháng Tổ” nghĩa là Trời Nam chỉ có một ngôi đền như thế này.

Lan Anh tổng hợp